ب) تناسب دفاع و تجاوز

حقوق‌دانان با ذكر شرط «تناسب» در دفاع مشروع تلاش كرده‌اند تجاوزات زنجيره‌اى رو به تزايد را در يك نقطه ختم و انگيزه انتقام‌جويى را به بند كشند. اصل عنوان «تناسب دفاع با تجاوز» از عناوينى است كه در حقوق مطرح شده است. در فقه به جاى عنوان تناسب از عنوان «الأسهل فالأسهل» استفاده شده است. مراد فقيهان از اين عنوان، رعايت ترتيب و تدريج در شدت عمل است. فقيهان براى دفاع شخصى درجاتى ذكر كرده‌اند كه مدافع بايد از آسان‌ترين درجه‌اى كه ظن غالب پيدا مى‌كند كه مى‌تواند با آن از خود دفاع كند، شروع كند و به تدريج در صورت نياز به سمت شدت عمل بيشتر برود. شيخ طوسى در اين باره نوشته است:

هرگاه كسى قصد جان يا مال يا حريم كسى را كند، براى مدافع، دفع مهاجم به آسان‌ترين طريق ممكن، جايز است. پس اگر در جايى است كه صدا بزند، و كسى به فرياد او مى‌رسد، دفاع با همان فرياد محقق مى‌شود و اگر لازم است با دست از خود دفاع كند، بايد با دست دفاع كند و اگر متجاوز با دست دفع نشود، با عصا و اگر با عصا نشد مى‌تواند با سلاح متجاوز را دفع كند. [1]

پس از شيخ، فقيهان عين همان مسأله را در كتاب‌هاى فقهى خود درج كرده‌اند. [2]بعضى از محققان با اعتراف به اينكه ترتيب مذكور در كلمات بزرگان فقها هيچ مدرك شرعى ندارد، وجوهى را براى توجيه ترتيب ذكر كرده از جمله:

1. رعايت ترتيب مطابق با احتياط خصوصاً احتياط در دماء است.

2. دفاع از باب امر به معروف و نهى از منكر لازم است و در امر به معروف رعايت ترتيب لازم است.

3. دفاع يك ضرورت است و در ضرورت به مقدار ضرورت بايد اكتفا شود و اين حاصل نمى‌شود مگر با رعايت ترتيب فوق. [3]