2-1. دفاع از جان و ناموس و اموال

فقيهان پيشين شيعه درباره دفاع فردى يا گروهى از جان، حريم و اموال را نيز مورد توجه قرار داده‌اند. نخستين فقيهى كه از اين نوع دفاع بحث كرده شيخ طوسى در كتاب‌هاى «النهايه» و «المبسوط» است. وى در كتاب «النهايه» كه يكى از متون اصلى فقه به شمار مى‌آيد نوشته است:

دزد نيز محارب است، آنگاه كه دزد بر انسان حمله كند، شخص مجاز است با او مقابله كند و او را از خود دور سازد. و اگر اين دفاع منجر به كشته شدن دزد شود بر وى قصاص و ديه نيست و خونش هدر است. [1]

فقيه بزرگوار شيخ طوسى در كتاب ديگرش به نام «المبسوط فى فقه الاماميه» بابى را تحت عنوان «كتاب الدفع عن النفس» باز كرده و مسائل مختلف مربوط به دفاع مانند تأثير دفاع در رفع مسئوليت كيفرى از مدافع، تناسب دفاع با تجاوز، گستره دفاع مشروع و. . . را متعرض شده است. [2]بعد از شيخ تا زمان محقق حلى (ره) فقيهان تنها به ذكر بعضى فروعات مربوط به دفاع بسنده كرده و بابى را به اين بحث اختصاص نداده‌اند، به عنوان مثال قاضى ابن براج در حد زنا به دفاع از ناموس اشاره كرده و در پاسخ به اين سؤال كه اگر در خانه‌اى كشته‌اى يافت شود و صاحب خانه ادعا كند او را بدين خاطر كشته است كه در حال زنا با زوجه‌اش يافته حكم چيست؟ نوشته است:

اگر صاحب خانه بينه‌اى دارد كه ادعاى او را تصديق كنند و شهادت دهند بر قاتل قصاص نيست و اگر قاتل بينه‌اى ندارد در اين صورت قول قول ولى مقتول است و قاتل قصاص مى‌شود. [3]

قاضى ابن برّاج [4]و راوندى [5]دفاع در برابر دزد را عنوان كرده‌اند و در صورت كشته شدن دزد خونش را هدر دانسته‌اند. ابن ادريس نيز در مبحث حد محارب دفاع از حمله دزد را با تفصيل بيشترى مطرح ساخته و پس از معذور شمردن مدافع نسبت به جرائمى كه مرتكب شده به مسأله تناسب دفاع با حمله نيز پرداخته است. [6]پس از شيخ طوسى نخستين فقيهى كه براى