بخاری ، وسیله ای گرمازا برای فضاهای سربسته . بخاری یا به صورت اجاقی است تعبیه شده در جوف دیوار، همراه با هواکشِ درون دیواری و یا ابزاری است مستقل از آهن ، چدن یا جز آن که هیزم ، نفت یا سوخت دیگر در آن می سوزانند؛ و دود آن ، از راه لولة بخاری ، به مجرایی در دیوار هدایت و به بیرون منتقل می شود.

1) نام و پیشینه . واژه ای عربی ـ فارسی است (معین ، ذیل «بخاری ») که نخستین بار در شعر اثیرالدین اومانی ، شاعر قرن هفتم ، ذکر و وصف شده است (ص 57، حاشیه ؛ صفا، ج 3، بخش 1، ص 403ـ404). برای وسایل گرمازا واژه های دیگری نیز به کار می رفته است (امیر معزی ، ص 539؛ انوری ، ص 242؛ خاقانی ، ص 134) که از آن میان می توان به آتشدان ، کانون ، کرسی ، کَلَکْ، منقل ، مُنقُله (آنندراج )؛ تفکده ، دودگاه ، دودگند، ساداک (نفیسی )؛ و مَغرِب ( ایرانیکا ، ذیل «آتشدان ») اشاره کرد.

بامطالعة ابزارهای ساختة دست انسان پیش از تاریخ به روشهای استفادة او از آتش پی برده اند. او علاوه بر استفادة گرمایشی ، آن را در پختن غذا (رشیدالدین فضل الله ، ص 225(و مراسم مختلف (مصطفوی ، ص 67) و غیرآن نیز به کار می برده ، و اغلب برای هردو منظور، از آن استفاده می کرده است . در ابتدا، با ساده ترین نوع اجاق ـ یعنی کندن گودالی در زمین و روشن کردن آتش در آن یا چیدن سنگ در اطراف آتش ـ ایجاد گرما می کردند. در کاوشهای باستان شناسی ، قدیمترین نمونه های وسایل گرمازا از گنج درّة کرمانشاهان (ح : نیمة دوم هزارة هشتم ق م ) به دست آمده است که طرز کاربرد دقیق آنها روشن نیست (اسمیت ، ص 12ـ13، ص 20، تصویر شمارة 2).

در حوزة دریای خزر، در غارهایی نزدیک بهشهر، بقایای اولین اجتماعات انسانی کشف شده است که به عقیدة کاشف آنها، کارلتون کون (ص 31،41)، به دورة میانسنگی ، و به نظر اسمیت (ص 32) به دورة دیرینه سنگی تعلق دارد. اسمیت ، با آزمایش کربن 14، قدمت غارها را بین 7200 تا 6600 پیش از میلاد ذکر می کند (همانجا). کون ، در کاوشهای خود، از جمله در غار کمربند، آثار چند اجاق را نیز پیدا کرده است (همانجا). در لایه های مختلف تپة زاغة قزوین ، نمونه ای به دست آمده است که قدمت آن به حدود هزارة ششم پیش ازمیلاد می رسد (ملک شهمیرزادی ، ص 7، جدول 1). اجاقهای به اشکال مختلف نیز در تپة جعفرآباد خوزستان پیدا شده که به هزارة ششم تاچهارم پیش از میلاد تعلق دارد و آثار خاکستر در آنها دیده شده است (دلفوس ، ص 17). همچنین می توان به تپة سنگ چخماق از هزارة پنجم پیش از میلاد در شاهرود (ماسودا ، ص 23) و اجاقهای کشف شدة چغامیش خوزستان ، اشاره کرد (دولوگاز ، ص 95). در محلهای مسکونی سیلک کاشان نیز اجاقهایی از هزارة چهارم پیش از میلاد به جا مانده است (گیرشمن ، ص 39، تصویر 4). از نمونه های همان دوره ، اجاقهای تلّ باکون (لنگسدرف ، ص 13، تصویر 4، 16) و تلّ نخودی (گُوف ، ج 1، ص 43ـ47، تصویر 47، نمونة 4)، درخور ذکر است . اجاقی هم از گودین تپة کنگاور، متعلق به اواخر هزارة چهارم پیش از میلاد، به دست آمده که کاوشگر این محوطة باستانی آن را نوعی بخاری پنداشته است (یانگ ، ص 3، نقشة 4ـ5). درمنطقه ای از محوطة عظیم شهر سوختة سیستان نیز آثاری از اجاقی در کف یک اتاق ، از هزارة سوم ـ دوم پیش از میلاد، به دست آمده که برای ایجاد گرما به کار می رفته است (سجادی ، 1365 ش ، ص 61، تصویر ص 77). همچنین در نتیجة کاوشهای شوش دورة عیلامی ، از هزارة دوم پیش از میلاد، اتاقهایی کشف شده که در هرکدام از آنها یک تا چهار بخاری دیواری وجود دارد (گاش ، ص 83 ـ94 و تصویرهای ص 95ـ109). در تپة حسنلو، در جنوب غربی دریاچة ارومیه (متعلق به 1000ـ 800 ق م )، نیز آثاری از اجاق به دست آمده است (معصومی ، ص 7؛ سجادی ، ش 81، ص م /21) و درکاوشهای باستان شناسی در گودین تپة کنگاور، موضعی با مقداری خاکستر و تکه هایی از سه پایة جلو یک بخاری کشف شده است . همچنین درقسمت میانی واقع برامتداد سه نیمکت خِشتی ، که با ملاط ساخته شده و شاید محل نشستن شخص اول برای اعمالِ تشریفاتی بوده ، برجستگی کوچکی به چشم می خورد که احتمالاً در حکم آتشدان بوده (یانگ ، ص 18، 25ـ26) و همانند بخاری عمل می کرده است (نگهبان ، ص 24). از لحاظ زمانی ، این دوره نمایندة سکونت قوم ماد در گودین تپه است .

در تخت جمشید، جایگاهی برای افروختن آتش پیدا شده که از دورة هخامنشی است و به طرز نیکویی در حرمسرای خشایارشا ساخته شده است (اشمیت ، ص 251، طرح D 109، ص 263). از وجود بخاری در دورة اشکانی اطلاع چندانی موجود نیست ، اما شرایط خاص اقلیمی ایران ، وجود بخاری را در بناهای این کشور ناگزیر می کند. تداوم کاربردِ گونه های مختلف بخاری در دورة ساسانی مشهوداست . در میمند کرمان ، آثاری از طاقچه و رف و لولة بخاری مشاهده می شود که متعلق به این زمان است (سرفراز، ص 52(.

براثر کاوشهای باستان شناسی دورة اسلامی ، در تپة سبزپوشان نیشابور، نمونه ای از بخاری به صورت آتشدان ، متعلق به قرن سوم ـ چهارم به دست آمده است (ویلکینسون ، 1944، ص 282ـ284). در قرن چهارم ، درزمان آل بویه ، برای رفع سرما از منقلهای بزرگ (کانون ) یا آتشدانهایی درکنار اتاق استفاده می شده است (فقیهی ، ص 758). دربرخی منابع آمده است که دراین قرن ، «در قم کرسیهای نیکو می ساختند که صادر می شد» (متز، ج 2، ص 487). در تپة سبزپوشان نیشابور، از سده های سوم ـ چهارم هجری ، و همچنین در دوران سلجوقی ، در زمستان از کرسی ایرانی برای گرم کردن استفاده می شده است (ویلکینسون ، 1986، ص 223ـ224). در همین دوره ، در بسیاری از کاروانسراهای دورة اسلامی ، بویژه کاروانسراهای کوهستانی ، اجاق یا بخاری دیواری متداول بوده است (کیانی و کلایس ، ج 1، ص 9). مغولان در زمان حکومت چنگیزخان در بخش میانی چادرهای خود روزنه ای برای عبور دود و مکانی در کف چادر برای افروختن آتش درنظر می گرفته اند (اشپولر، ص 444ـ445). رشیدالدین فضل الله ، در قرن هشتم هجری ، نقل می کند که برای گرم شدن ، آتش باید قدری «فخیم » باشد تا دود نکند (ص 225)؛
و همو از تنور به عنوان وسیلة گرمازا نام برده و آورده است که « ( آنها ) تنوری کوچک بسازند تا ( در ) آنجا گرم شوند» (همانجا). در همین زمان ، از آتشدان به عنوان وسیلة گرمایشی استفاده می شد (گِری ، ص 39). تاورنیه در سفرنامة خود (ص 627) دربارة بخاریهای دورة صفویه می نویسد که بزرگان دراتاق خود بخاری دارند و هیزم را در میان آن عمودی می چینند. از اطلاعات برخی منابع دیگر (شاردن ، ج 3، ص 83 ـ84) می توان احتمال داد که بخاری آهنی در ایران از همین زمان متداول شده است . دردورة افشاریه برای ایجاد گرما از کرسی هم استفاده می شده است (استرآبادی ، ص 255). دردورة زندیه نیز می توان به وسایل گرم کنندة عمارت دیوانخانة کریم خانی در شیراز، اشاره کرد (اسلامی ، ش 87، ص 7). همچنین در بسیاری از بناهای دورة قاجار، بخاری دیواری مشاهده می شود. ازجمله ، بخاریهای دیواری باغ نارنجستان قوام (اسلامی ، ش 65، ص 2) و مجموعة کاخ موزة گلستان را می توان نام برد. گفتنی است که در زمان صدارت امیرکبیر اعلام شده بود که اگر کسی در صنعت ابداعی کند، پاداش خواهد گرفت . درپی آن ، جورج استیونس ، اروپایی ساکن تبریز، نوعی بخاری پیچ را که بعضی اجزای آن ریخته یا قالبی و برخی چکش کاری شده بود، طراحی کرد که هوای اتاق را در زمستان گرم و معتدل نگاه می داشت و قابلیت پختن غذا و نان را نیز داشت . این بخاری به دولت ارائه شد تا به رواج آن همت گمارد و دستور تهیة تعدادی از آن را برای قشون بدهد (معتضد، ص 292ـ293). از دورة قاجار به بعد، برای تولید گرما در بخاریها از وسایلی نظیر چوب ، بوته های خار، زغال سنگ و نفت سیاه استفاده می شده است . امروزه ، بخاریهایی به شکلهای مختلف و متناسب با نوع سوخت (از جمله گاز و برق ) از جنس فلزی با دودکش یا بدونِ آن ، ساخته می شود. در چند دهة اخیر، نیروی بخار و انرژی خورشیدی نیز برای تولیدگرما به کار گرفته شده است .

2) فن و تنوع بخاری سازی در دوره های مختلف . صنعت بخاری سازی با نحوة زندگی بشر وابستگی مستقیم دارد. چیدن چند سنگ درکنارهم ، برای افروختن آتش در آن ، از اولین مدارکی است که بر استفادة انسان در عصر حجر از آتش ، دلالت می کند (فوربس ، ص 29). بر اثر کاوشهای باستان شناسان ، چاله های آتش که به صورت فرورفتگیهای بیضی شکل یا مدور در خاک بکر حفرشده بود، به دست آمده است که بعضی از آنها با بقایایی از کلوخه های سنگ آهک و خاکستر از نیمة دوم هزارة هشتم پیش ازمیلاد به جا مانده است (اسمیت ، ص 12-13). دردوره های بعد، این وسیله به شکل حفره های تشت مانند زاویه دار و چهارگوش و جز آن به دست آمده است (دُلفوس ، ص 16). اجاقها را کنار دیوار (گاش ، ص 83ـ94، تصویرهای ص 95ـ109؛
اَمیه ، ص 96) یا کف زمین (سجادی ، 1365 ش ، ص 61) یا بر سکو (معصومی ، ص 7؛
سجادی ، ش 81، ص م / 21) تعبیه می کردند؛
و اغلب به صورت ثابت جاسازی می شده است (ماسودا، ص 23(

آثار به دست آمده از کاوشهای باستان شناسی دورة اسلامی ، نشان دهندة تنوع صنعت ساخت وسایل گرمایشی است . دراین دوره ، آتشدانها در گوشه ای از داخل دیوار یا بر قسمت میانی کف اتاق تعبیه می شده است (ویلکینسون ، 1944، ص 284). در سده های آغازین این دوره از کرسی ، که شبیه نوع متداول امروزی است (همو، 1986، ص 223)، و همچنین آتشدانهای متحرک که از وسایل گرمازا به شمار می آمد (فقیهی ، ص 758)؛
و در قرن هشتم ، از ابزارهای گرم کنندة ثابت ، نظیر تنور (رشیدالدین فضل الله ، ص 225)، یا متحرک (گری ، ص 39) مانند مجمر(سلمان ساوجی ، ص 41)، استفاده می شده است . در بعضی از کاروانسراهای دورة صفویه ، بخاری به صورت فرورفتگیهایی در داخل دیوار و با مصالحی نظیر آجر ساخته می شد (کیانی و کلایس ، ج 1، ص 143) و دودکش برخی از بخاریها بسیار باریک و مخزن سوخت آن به گونه ای بود که برای سوخت ، از بوته استفاده می شد (احسانی ، ص 77)؛
و به گفتة تاورنیه (ص 627)، دهنة بخاریها به شکل نیمدایره بوده است .

در دورة افشاریه ، کرسی یکی از وسایل گرمازا بود (استرآبادی ، ص 255). در بناهای بازمانده از دوران زندیه و قاجاریه ، آثاری از بخاری دیواری به چشم می خورد (اسلامی ، ش 87، ص 7؛
همو، ش 65، ص 2)؛
و به موازات استفاده از وسایل گوناگون گرمازا، از بخاری نیز استفاده می شده است (دیولافوا، ص 41). بخاریهای دورة قاجار، فلزی و به شکل بشکه هایی از آهن سیاه با دریچه ای آهنی بود و بر سه پایه قرار داشت . دراین وسیله علاوه بر نفت ، از سوختهای دیگری نظیر چوب ، فضولات حیوانی ، بوته ، خاک اره ، زغال چوب و زغال سنگ و جزآن استفاده می شد (شهری ، ج 5، ص 1672). در ایران سدة اخیر، از حلبی نیز برای ساختن بخاری استفاده می شود ( ایرانشهر ، ج 2، ص 1850). همچنین گفتنی است که درایران ، کارخانة ساخت بخاری با سوخت نفت احتمالاً از حدود 1335 ش دایرشده است (همان ، ج 2، ص 1741، جدول 7).

از آغاز دوران تاریخی ، علاوه بر توجه به خاصیت گرمایشی بخاریها، به جنبه های زینتی آن نیز توجه می شده است . از بخاریهای بازمانده از گذشتة دور تا قرن اخیر، با اندازه های گوناگون و شکلهای مختلف ثابت و متحرک ، می توان دریافت که آنها را در جاهای مناسبی از خانه قرار می دادند (ماسودا، ص 23؛
ویلکینسون ، 1944، ص 284؛
فقیهی ، ص 758) و در ساخت آنها، ظرافتهایی به کار می رفت که زینت بخش محل سکونت نیز می شد. از این نوع ، می توان به بخاریهای دیوارشمالی تالارهای دیوانخانة کریم خانی اشاره کرد که تزیینات اطراف آن با گذشت زمان و تأثیر عوامل طبیعی از بین رفته است (اسلامی ، ش 87، ص 7). در دورة قاجاریه نیز می توان از بخاری مرمری که در شاه نشین تالار باغ آیینة باغ نارنجستان قوام وجود دارد، نام برد که از نمونه های منحصر به فرد دورة قاجاریه است (اسلامی ، ش 65، ص 2، 10-11). برای تزیین بخاریها از تُنگ بری ، حجاری ، خطاطی ، رنگ آمیزی ، قالب زنی ، کُشته بری ، گچ بری ، لچک و نقاشی استفاده می شد، که اینگونه کارهای تزیینی در بخاریهای بناهای تاریخی استانهای اصفهان و فارس ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است .

---

منابع :
(1) اثیرالدین اومانی ، دیوان اثیرالدین اومانی ، نسخة خطی دانشگاه تهران ، ش 2/1883؛
(2) محمدتقی احسانی ، یادی از کاروانسراها، رباط ها و کاروانها درایران ، ( بی جا ) 1989؛
(3) محمد مهدی بن محمدنصیر استرآبادی ، درّة نادره : تاریخ عصرنادرشاه ، چاپ جعفر شهیدی ، تهران 1341 ش ؛
(4) اللّه قلی اسلامی ، گزارشهای باستان شناسی : دیوانخانة کریم خانی شیراز ، ش 87؛
(5) همو، گزارشهای باستان شناسی : نارنجستان قوام ، دیوانخانة قوام الملکی شیراز ، ش 65؛
(6) برتولد اشپولر، تاریخ مغول در ایران ، ترجمة محمود میرآفتاب ، تهران 1365 ش ؛
(7) محمدبن عبدالملک امیرمعزی ، دیوان امیرمعزی نیشابوری ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1318 ش ؛
(8) پیرامیه ، «شهرنشینی ایلامی در شوش »، ترجمة افسانه خلعت بری ، در نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی درایران ، چاپ محمد یوسف کیانی ، تهران 1365 ش ؛
(9) علی بن محمد انوری ، دیوان انوری ، چاپ سعید نفیسی ، تهران 1337 ش ؛
(10) ایرانشهر ، تهران 1342-1343 ش ؛
(11) ژان باتیست تاورنیه ، سفرنامه تاورنیه ، ترجمة ابوتراب نوری ، چاپ حمید شیرانی ، تهران 1363 ش ؛
(12) بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران } تاریخ مقدمه 1338 ش [ ؛
(13) ژان پل راشل دیولافوا، ایران ، کلده و شوش ، ترجمة علی محمد فره وشی ، چاپ بهرام فره وشی ، تهران 1364 ش ؛
(14) رشیدالدین فضل الله ، وقف نامة ربع رشیدی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1350 ش ؛
(15) منصورسجادی ، دومین گزارش از کاوش در تپة حسنلو، تابستان 1353 ، ش 81؛
(16) همو، «شهرسوخته »، در نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی درایران ، چاپ محمد یوسف کیانی ، تهران ، 1365 ش ؛
(17) علی اکبر سرفراز، «میمند شهر ساسانی » در یادنامة پنجمین کنگرة بین المللی باستان شناسی وهنر ایران ، ج 1، چاپ محمدیوسف کیانی واکبر تجویدی ، تهران 1347 ش ؛
(18) سلمان بن محمد سلمان ساوجی ، دیوان کلیات سلمان ساوجی ، چاپ مهرداد اوستا، تهران ( بی تا. ) ؛
(19) محمد پادشاه بن غلام محیی الدین شاد، آنندراج : فرهنگ جامع فارسی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(20) جان شاردن ، سیاحتنامه شاردن ، ترجمة محمد عباسی ، تهران 1350 ش ؛
(21) جعفر شهری ، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم ، تهران 1368 ش ؛
(22) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات درایران ، ج 3، بخش 1، تهران 1351 ش ؛
(23) علی اصغر فقیهی ، آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر، تهران 1357 ش ؛
(24) محمد یوسف کیانی و ولفرام کلایس ، فهرست کاروانسراهای ایران ، تهران 1362-1368 ش ؛
آدام

(25) متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری ، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران 1364 ش ؛
(26) محمدتقی مصطفوی ، «آتشدانها در ابنیة متبرک اسلامی » در پنجمین کنگرة بین المللی باستان شناسی و هنرایران ، ج 1، چاپ محمد یوسف کیانی و اکبر تجویدی ، تهران 1347 ش ؛
(27) خسرو معتضد، حاج امین الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه گذاری صنعتی در ایران ، تهران 1366 ش ؛
(28) غلامرضا معصومی ، اولین گزارشهای مقدماتی از کاوشهای علمی 1970 در تپة حسنلو ، ش 72؛
(29) محمد معین ، فرهنگ فارسی ، تهران 1362 ش ؛
(30) صادق ملک شهمیرزادی ، «تپه زاغه : تحلیلی اجمالی از عملکرد منازل مسکونی »، مجله باستان شناسی و تاریخ ، سال 6، ش 1و2 (1371 ش )؛
(31) علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران 1355 ش ؛
(32) عزت الله نگهبان ، «شهرنشینی و شهرسازی از هزارة چهارم تا هزارة سوم ق م » در نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی درایران ، چاپ محمد یوسف کیانی ، تهران 1365 ش ؛
(33) کایلریانگ ، گزارشهای باستان شناسی :کنگاور ، ش 17؛


(34) C. Coon, Cave explorations in Iran 1949 , Philadelphia 1951;
(35) P.P. Delougaz, H.J.Kantor, "The 1973-74 excavation at C § oqa ¦ Miى", in Proceedings of the IIIrd. Annual Symposium on Archaeological Research in Iran , ed. F.Bagherzadeh, Tehran 1975;
(36) G. Dolefus, "La 6 e campagne de fouilles ب J`afara ¦ ba ¦ d, Xuzesta ¦ n", in Proceedings of the IIIrd Annual Symposium on Archaeological Research in Iran , ed.F. Bagherzadeh, Tehran 1975;
(37) Encyclopaedia Iranica , s.v. "A ¦ taىda ¦ n" (by M.Boyce);
(38) R.J. Forbes, Studies, in ancient technology , vol. VI , Heat and heating, refrigeration, light , Leiden 1966;


(39) H. Gasche, "Architecture d'intإrieur susiإnne: les cheminإes", in Fragmenta Historicae, rإunis par L.De Meyer, H. Gasche, et F.Vallat, Paris 1986;
(40) R.Ghirshman, Fouilles de Sialk I, prةs de Kashan, 1933, 1934, 1937, Paris 1938;
C.Goff, Excavation at Tall- i ¦ - Nakhodi,

(41) Iran , vol.I, London 1963;
B.Gray, Treasures of Asia, Persian Painting, text, from Keeper of oriental antiquities

(42) at the British Museum, London 1977;
A. Langsdorff, D. McCown, Tall- i ¦ -Bakun A, Season of 1932 , Chicago,

(43) Ill. 1942;
(44) S. Masuda, "Excavation at Tappeh Sang- c § axma ¦ q" in Proceedings of the IInd. Annual Symposium on Archaeological Research in Iran ,ed. F. Bagherzadeh, Tehran 1974;
(45) E.F.Schmidt, Perspolis I, structures, reliefs, Chicago, Ill.1953;
Philip E.L.Smith, "Reflections on

four seasons of excavations at Tappeh Ganj Dareh",

(46) in Proceedings of the IV th. Annual Symposium on Archaeological Research in Iran , ed. F.Bagherzadeh, Tehran 1976;
C.K. Wilkinson, "Heating and cooking in Nishapur", in The Metropolitan Museum of Art, Bulletin

(47) (June 1944);
(48) idem, Nishapur: some early Islamic buildings and their decoration, New York 1986.

/ ویدا جلی /