بخاری ، آخوند ملامحمد شریف پسر محمد حسینی علوی صِدّیقی مشهور به شریف بخاری و ملاشریف ، محدّث و مفسّر قرآن در ماوراءالنهر در نیمة دوم قرن یازدهم ونیز «اعلم العلما»ی بخارا. اوبیشتر به جهت شرح مشکاة المصابیح ، مجموعه ای از احادیث ـ که حسین بغوی (متوفی 516) گردآوری و خطیب تبریزی (قرن هشتم ) آن را تنقیح کرده بود ـ شهرت دارد. محمّد بدیع سمرقندی (ص 15) زادگاه او را «شهر سبز» ذکر کرده و محمد امین بخاری (گ 162 ر) تاریخ تولد اورا 1026 و تاریخ وفاتش را اول صفر 1109 آورده است .

وی در حیات فکری بخارا در قرن یازدهم سهمی عظیم داشت . محمّد امین در تاریخ خود (1110) او را بزرگترین محدث زمان خویش در ماوراءالنهر خوانده و مدعی است که «همة علما و مدرّسان و طلبة بخارا شاگردان او بوده اند» (گ 162 ر). مدرک صریحی دال بر ارتباط محمد شریف با یوسف بن محمد جان قراباغی (متوفی 1046)، عالم بخارایی در اوایل قرن یازدهم وجود ندارد؛ در زمان درگذشت قراباغی ، محمد شریف بیست ساله بود. اما محمّد شریف اثری از قراباغی را شرح کرده ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) و در آن (همان ، گ 225 پ ) آورده است که همه علمای برجستة ماوراءالنهر شاگردان قراباغی بوده اند و این نشان می دهد که محمّد شریف ، اگر هم شاگرد او نبوده ، دست کم وارث فکری او بوده است .

محمّد شریف ، مدتی پس از جلوس سبحانقلی خان طوغای تیموری (حک : 1091ـ1114) در بخارا، از منصب اعلم العلمایی و از «فَرْجه » (مقام ) های تدریس کناره گرفت و در گُذَرِتَشْگَرانِ بخارا خانقاهی ساخت و در آن عزلت گزید و همانجا به تدریس و تألیف مشغول شد (محمّد بدیع سمرقندی ، ص 149ـ150). هنگامی که محمد امین به تألیف محیط پرداخت ، محمّد شریف سالها بود که در خانقاه می زیست (گ 162 ر). او شعر نیز می سرود و ازینرو در مذکِّر الاصحاب محمدبدیع ، بخشی به او اختصاص یافته است (ص 148ـ151).

آثار عمدة بخاری به این شرح است : 1) حاشیه بر الفوائد الضّیائیة ، شرح معروف عبدالرّحمان جامی (متوفی 898) بر الکافیه فی النحو ابن حاجب (متوفی 646؛ نسخه خطی در تاشکند، سمنوف ، ج 6، ص 181، ش 4389 الف )؛ 2) حاشیه بر شرح دوانی (متوفی 907) که شرحی است بر کتاب عضدالدین ایجی (متوفی 756) به نام العقاید العضدیة (چهارنسخه خطی در تاشکند، سمنوف ، ج 4، ص 366ـ367، ش 3326الف ـ 3329، که اولی آنها مورّخ ذیقعده 1100 است )؛ 3) حاشیه بر حاشیه خودش و نیز بر حاشیه یوسف بن محمّد جان قراباغی بر العقاید العضدیة (؟) (سمنوف ، ج 4، ص 368، ش 3330، 3332، این حاشیه را به شیخ عنایت الله بخاری ، مشهور به «آخوند شیخ » نسبت می دهد؛ نویسنده محیط ، محمّد شریف را به اسم «آخوند ملا» می شناخت ، و شاید هردو به یک تن اشاره کرده باشند، زیرا در آثار فهرست شدة محمّد شریف حاشیه ای بر رسالة اثبات واجب قراباغی وجود دارد و این عنوان حاشیة قراباغی بر شرح دوانی بر العقاید العضدیة است )؛ 4) حاشیه بر تهذیب (محمّد بدیع سمرقندی ، ص 149)، که احتمالاً مقصود از آن اثر تفتازانی (متوفی 791) به نام تهذیب المنطق والکلام است که در منطق مرجع مهمّی است . به ظّن قوی ، حاشیه محمّد شریف حاشیه بر حاشیة دوانی بوده است .

] نصرآبادی او را به عنوان یکی از «شعرای ماوراءالنهر» نام برده و از ملازمان عبدالعزیزخان ، حاکم بخارا، دانسته (ص 436) و در شرح حال فرزند او، ملابدیع سمرقندی ، می گوید که ملاشریف بخاری مدرس مدرسة «امیر تیمور» سمرقند بوده و اکثر احکام شرعی و فتاوی ، به مُهر او می رسیده است (ص 443). او همچنین یک رباعی از سروده های بخاری را ضبط کرده است (ص 436(

یک اثر دیگر او حجة الذّاکرین لردّالمنکرین ، شامل یک مقدمه ، سه مقاله و یک خاتمه ، است که در 1072 تألیف شده است (دانش پژوه ، دفتر هشتم ، ص 2، ش 24، دفتر نهم ، ص 53(

---

منابع :
(1) محمدامین بن محمد زمان بخاری ، محیط التواریخ ، نسخه خطی کتابخانة ملی فرانسه ( I,472 Cat. Bibliothةque Nationale, )؛
(2) محمدبدیع سمرقندی ملیحا، مُذکِّرالاصحاب ، نسخه خطی کتابخانة دولتی فردوسی ، دوشنبه ، ش 610؛
(3) محمدتقی دانش پژوه ، نسخه های خطّی ، دفتر هشتم : در کتابخانه های اتّحاد جماهیر شوروی ، دفتر نهم : در کتابخانه های اتّحادجماهیر شوروی و اروپا و آمریکا ، تهران 1358 ش ؛
(4) محمّد طاهر نصرآبادی ، تذکرة نصرآبادی ، چاپ وحید دستگردی ، تهران 1361 ش ؛


A.A. Semenov, etal., eds., Sobranie vostochnykh rukopise i § , Tashkent 1952-1975, vols. Ë v and v

(5) تعدادی از آثار او را که به صورت نسخة خطی است گردآوری کرده اند.

(6) / مک چزنی ( ایرانیکا )؛
با اضافاتی از بمانعلی دهقان /