ثَقَفی ، محمدبن قاسم ، سردار اموی ، فاتح و والی سند. نام وی را محمدبن قاسم بن محمدبن حَکَم بن ابی عقیل ثقفی ضبط کرده اند (بلاذری ، 1407، ص 612؛ ابن اثیر، ج 4، ص 536). برخی منابع ، لقب عمادالدین را به نام او افزوده اند (برای نمونه رجوع کنید به کوفی ، ص 93ـ94). وی از عموزادگان حجاج بن یوسفِ ثقفی * بود و نَسَبش با حجاج در حکم بن ابی عقیل به هم

می رسید ( رجوع کنید به ابن حزم ، ص 267ـ 268؛
ابن اثیر، همانجا). پدرش ، قاسم بن محمد، که به فرمان حجاج حکومت بصره را بر عهده داشت (ابن حزم ، همانجا)، ظاهراً پس از مرگ ولید و جلوس سلیمان بن عبدالملک در سال 96، از آنجا گریخت (خلیفة بن خیاط ، قسم 2، ص 559، با این ملاحظه که نام پدر را محمدبن قاسم بن محمد نوشته است ).

حجاج ظاهراً در سال 83 ، در زمان ولیدبن عبدالملک ، محمدبن قاسم را که در آن زمان گویا هفده ساله بود، به فرماندهی لشکر منصوب کرد و حکومت فارس و جنگ با کردها را ــ که در فارس به شورش ابن اشعث * پیوسته بودند ( رجوع کنید بهابن اثیر، ج 4، ص 484) ــ به او سپرد (خلیفة بن خیاط ، قسم 1، ص 375؛
ابن قُتَیْبه ، ج 1، جزء 3، ص 229؛
ذهبی ، حوادث و وفیات 81 ـ100 ه ، ص 18). شاعران این امر را گویای شجاعت و جوانمردی و بزرگ منشی وی دانسته اند ( رجوع کنید به خلیفة بن خیاط ، قسم 1، ص 405؛
بلاذری ، 1407، ص 612، 619؛
ابن اثیر، ج 4، ص 589)؛
بنابراین ، ثقفی احتمالاً در حدود سال 66 به دنیا آمده است . پاره ای روایات نیز سن او را به هنگام لشکرکشی به سند و هند (به اختلاف روایات بین 89ـ92) و فتح آنجا، هفده (مثلاً رجوع کنید به ابن قتیبه ، همانجا؛
ابن حزم ، ص 268) و حتی پانزده ( رجوع کنید به یعقوبی ، ج 2، ص 289ـ290؛
مرزبانی ، ص 412؛
صفدی ، ج 4، ص 345) نوشته اند که نادرست می نماید، زیرا در این صورت وی هنگام تولیت فارس هشت یا یازده ساله بوده که بسیار بعید است .

ثقفی پس از استقرار در فارس ، شیراز را لشکرگاه خود قرار داد و این شهر از آن پس مقر والیان فارس گشت (ابن قتیبه ، همانجا). جغرافی نگاران مسلمان ، بنای شیراز یا بازسازی آن را به منزلة شهری جدید و اسلامی و مرکز فارس ، به محمدبن قاسم ثقفی نسبت داده اند ( رجوع کنید به اصطخری ، ص 124؛
ابن حوقل ، ص 279؛
یاقوت حموی ، ج 3، ص 348ـ349). در برخی منابع متأخر نیز آمده است که شیراز را محمدبن یوسف ثقفی در سال 74 بنیان نهاد ( رجوع کنید به زرکوب شیرازی ، ص 20ـ22؛
فسائی ، ج 1، ص 188؛
قس لسترنج ، ص 249: 64)، که با روایات پیش گفته ناسازگار است .

محمدبن قاسم در فارس به دستور حجاج ، عطیة بن سعد عَوفی (از شیعیان کوفه ) را ــ که در قیام ابن اشعث شرکت کرده و به فارس گریخته بود ــ وادار به سبّ علی علیه السلام کرد و چون او خودداری نمود، وی را چهارصد تازیانه زد و سر و ریشش را تراشید (ابن سعد، ج 6، ص 212ـ213). حجاج همچنین به محمدبن قاسم فرمان داد که با لشکری ، از فارس به سوی ری حرکت کند، اما بعداً فرمان حکومت سند و غزو در آن سرزمین را به او داد، زیرا پیش از آن ، دو امیری که حجاج به دَیبُل (بندری نزدیک کراچی کنونی ) گسیل داشته بود، به قتل رسیده بودند. حجاج شش هزار تن از سپاهیان شام و دیگر مناطق را با تجهیزات کامل در اختیار ثقفی قرار داد. ثقفی تا رسیدن نیروها و سازوبرگ جنگ ، در شیراز ماند (ابن قتیبه ، همانجا؛
بلاذری ، 1407، ص 612؛
کوفی ، ص 96ـ99) و پس از شش ماه ، در سال 92 به سوی سند رفت (یعقوبی ، ج 2، ص 288؛
کوفی ، ص 99). او برای لشکرکشی به سند، پس از گذشتن از سیستان (ابوریحان بیرونی ، ص 16)، به مکران رفت و پس از مدتی شهرهای قَنَّزْبور و اَرمائیل (ارمابیل ) را فتح کرد (بلاذری ، 1407، ص 613؛
ابن اثیر، ج 4، ص 537). خلیفة بن خیاط (قسم 1، ص 404) تاریخ این پیروزی را سال 92 نوشته است (نیز رجوع کنید به ذهبی ، حوادث و وفیات 81 ـ100 ه ، ص 254؛
کوفی ، ص 99ـ100). محمدبن قاسم سپس به دیبل رفت و مدتی آنجا را محاصره کرد (بلاذری ، 1407، همانجا). با رسیدن نیروهای کمکی و جنگ افزارهایی از طریق دریا و نیز با استفاده از منجنیقی بزرگ که بتخانة شهر را کوبید، شهر را گشود. جانشین داهربن چَچْ (در منابع عربی : داهر یا ذاهربن صصه یا صعصعه )، پادشاه سند، گریخت و ثقفی که بسیاری از اهالی را اسیر کرده و با غارت بتخانة دیبل اموال فراوانی به دست آورده بود، چهار هزار تن از مسلمانان را در دیبل سکونت داد و مسجدجامعی ساخت (بلاذری ، 1407، ص 613ـ614؛
ابن اثیر، ج 4، ص 537؛
کوفی ، ص 9، 100ـ110؛
خطاب ، ص 129ـ 130). خلیفة بن خیاط (قسم 1، ص 405) و، به پیروی از وی ، دیگر مورخان ( مجمل التواریخ ، ص 305؛
کوفی ، ص 102؛
ذهبی ، حوادث و وفیات 81 ـ100 ه ، ص 257)، تاریخ این پیروزی را 93 ثبت کرده اند.

پس از فتح دیبل ــ که یکی از بزرگ ترین شهرهای سند بود ــ شهرهای دیگر آن سرزمین نیز تسلیم شدند (یعقوبی ، ج 2، ص 288ـ289). ثقفی پس از آن به سوی شمال شرقی حرکت کرد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «محمدبن قاسم »). چون به نیرون رسید، نامه ای از حجاج دریافت کرد که وی را امیر مناطق مفتوحه کرده بود (خلیفة بن خیاط ، همانجا؛
یعقوبی ، ج 2، ص 289). ثقفی در مسیر خود شهرهای سربیدس / سرندس ، سُهبان / سهان و سَدوسان را گشود. آنگاه از رود سند گذشت و با داهر جنگید. داهر در این نبرد کشته شد و سپاهیانش گریختند (بلاذری ، 1407، ص 614ـ615؛
یعقوبی ، همانجا؛
ابن اثیر، ج 4، ص 536 ـ 538؛
کوفی ، ص 116 به بعد). مورخان در تاریخ این نبرد و قتل داهر اختلاف نظر دارند. خلیفة بن خیاط (قسم 1، ص 405) و علی بن حامد کوفی (همانجا) و ذهبی (همانجا) آن را در سال 93، طبری (ج 6، ص 442) در سال 90 و ابن اثیر (ج 4، ص 538) در سال 89 دانسته اند.

ثقفی ، پس از آن ، شهرهای سند را یکی پس از دیگری فتح کرد که از آن جمله بود: راوَر که حرم داهر در آنجا بود؛
شهر باستانی برهمناباذ/ برهمن آباد، که هندوان فراری در آنجا پناه گرفته بودند؛
اَلرُّور (اَرور)؛
بغرور؛
ساوَنْدرَی ؛
بسمد/ سنمد و سکه (بلاذری ، 1407، ص 616ـ617؛
ابن اثیر، همانجا؛
کوفی ، ص 193ـ 235). ثقفی هنگام فتح الرّور تعهد کرد کسی را نکشد و متعرض بتخانة (بُدّ) آنان نشود. وی معبد هندوان را همچون کنیسه های نصارا و یهود و آتشکده های زردشتیان دانست . با این حال ، در آنجا مسجدی بنا کرد (بلاذری ، 1407، ص 617). ثقفی در سال 94 در نبردی با صصة بن داهر وی را به قتل رساند (خلیفة بن خیاط ، قسم 1، ص 408؛
ذهبی ، حوادث و وفیات 81 ـ100 ه ، ص 260؛
قس طبری ، ج 6، ص 483).

ثقفی در ادامة فتوحات خود، از نهر بَیاس گذشت و مُلتان ، مهم ترین شهر سند شمالی ، را پس از محاصره و جنگ و کشتار فتح کرد (خلیفة بن خیاط ، قسم 1، ص 409؛
ذهبی ، ص 262) و اسیران و اموال بسیار به چنگ آورد، ولی بتخانة ملتان را که مایة رونق و آبادانی شهر بود، از آسیب مصون داشت ( رجوع کنید به ابوریحان بیرونی ، ص 88).

فتوحات ثقفی در سند بسیار عظیم بود. به نوشتة مورخان ، حجاج برای این لشکرکشیها شصت میلیون درهم هزینه کرد، در حالی که ارزش غنایم معادل 120 میلیون درهم بود (بلاذری ، 1407، ص 618؛
ابن اثیر، ج 4، ص 539؛
قس یاقوت حموی ، ج 4، ص 690). ثقفی پس از فتح سند گروهی از قوم زُطّ را برای حجاج فرستاد و وی نیز آنها را به شام نزد خلیفه ولیدبن عبدالملک روانه کرد. ثقفی همچنین هزاران گاومیش و تعدادی فیل برای حجاج فرستاد (بلاذری ، 1407، ص 221ـ222، 229ـ230،410).

محمدبن قاسم ثقفی در سال 95 همچنان عامل ولید و حجاج ، در سند بود (خلیفة بن خیاط ، قسم 1، ص 415). هنگام مرگِ حجاج در سال 95، ثقفی در ملتان بود. از آنجا به الرور و بغرور باز گشت ، سپس شهرهای دیگری را نیز تصرف کرد و در کیرج ، دوهر (حاکم آنجا) را شکست داد و به روایتی کشت (بلاذری ، 1407، ص 618؛
ابن اثیر، ج 4، ص 588).

در سال 96 هنگامی که ثقفی ، ضمن فراهم آوردن لشکری عظیم ، برای فتح کَنوج ، بزرگ ترین ولایت هند شمالی ، آماده می شد، ولید مُرد و برادرش سلیمان بن عبدالملک به جای او نشست . پس از آن ، ثقفی همچون دیگر حامیان خلیفة پیشین ، که در صدد عزل سلیمان از ولایت عهدی بودند، از مقام خود برکنار شد و به کیفر رسید (خطاب ، ص 135؛
د. اسلام ، همانجا). با این حال در بارة سرانجام کار ثقفی گزارشهای ضد و نقیضی در دست هست : به روایت بلاذری (1407، ص 618ـ619)، ولید ولایت سند را به یزیدبن ابی کَبشة سَکْسَکی داد. وی ثقفی را دستگیر کرد و به عراق فرستاد. صالح بن عبدالرحمان ، عامل خراج خلیفه در عراق ، ثقفی را در واسط زندانی کرد و زیر شکنجه کشت . پیشتر حجاج ، آدم (برادر صالح ) را که بر مذهب خوارج بود، کشته بود (نیز رجوع کنید به ابن اثیر، ج 4، ص 588ـ589؛
حسنی ، ج 1، ص 11ـ12، 14). برخی (یعقوبی ، ج 2، ص 296؛
مرزبانی ، ص 412؛
صفدی ، ج 4، ص 345) دستگیری و حبس ثقفی را کار حاکم بعدی سند، حبیب بن مُهَلَّب ، دانسته اند. به نوشتة مرزبانی (ص 412ـ413) معاویة بن یزیدبن مهلب وی را گردن زد. به گفتة ابن حزم (ص 268) ثقفی زیر شکنجة یزیدبن مهلب خودکشی کرد. علی بن حامد کوفی (ص 244ـ245) نیز حکایتی دیگر از خودکشی ثقفی نقل کرده است .

فتوحات محمدبن قاسم ثقفی و رفتار او با حاکمان مغلوب و مردم ، موضوع اصلی چچ نامه * ، تاریخ مشهور هندی ـ اسلامی ، است . بر اساس این کتاب ، ثقفی نه تنها در نتیجة تغییر خلیفة اموی دمشق به سیاست رسید، بلکه دو دختر داهر برای گرفتن انتقام خون پدر، به دروغ ثقفی را متهم کردند که قبل از اعزام آنان به دربار خلیفه ، «سه روز ( آنان را ) به نزدیک خود داشت » (کوفی ، ص 243ـ247؛
د. اسلام ، همانجا).

اشعاری از ثقفی باقی مانده است که در آنها از مردانگی و دلاوری و سعی خود در جنگها و حفظ مرزها و فتوحاتش میان سابور و هند و وفاداریش به مروانیان سخن گفته است ( رجوع کنید بهبلاذری ، 1936، ج 5، ص 113؛
همو، 1407، همانجا؛
مرزبانی ، ص 412؛
صفدی ، همانجا).

منابع تاریخی و ادبی ، محمدبن قاسم ثقفی را از مردان بزرگ ، و در کنار موسی بن نُصَیر و قُتَیْبَة بن مسلم باهلی از سرداران و فاتحان روزگار ولیدبن عبدالملک دانسته اند ( رجوع کنید بهطبری ، ج 6، ص 496؛
مرزبانی ، ص 412؛
صفدی ، ج 4، ص 346). با فتوحات وی در سند و پیشروی در هندوستان تا حدود کشمیر و کنوج ، برای نخستین بار زمینة رواج اسلام در این مناطق فراهم گشت . هرچند پس از وی تا روزگار ترکان غزنوی در زمان سامانیان ، غازیان نتوانستند از حدود کابل و رود سند فراتر روند (ابوریحان بیرونی ، ص 16؛
کوفی ، ص 9).

---

منابع :
(1) ابن اثیر؛
(2) ابن حزم ، جمهرة انساب العرب ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قاهره ( 1982 ) ؛
(3) ابن حوقل ؛
(4) ابن سعد (لیدن )؛
(5) ابن قتیبه ، کتاب عیون الاخبار ، بیروت : دارالکتاب العربی ، ( بی تا. ) ؛
(6) ابوریحان بیرونی ، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند ، حیدرآباد دکن ، 1377/1958؛
(7) اصطخری ؛
(8) احمدبن یحیی بلاذری ، انساب الاشراف ، ج 5، چاپ گویتین ، اورشلیم 1936، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(9) همو، فتوح البلدان ، چاپ عبداللّه انیس طباع و عمر انیس طباع ، بیروت 1407/1987؛
عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر ، ج 1، حیدرآباد دکن

(10) 1382/1962؛
(11) محمود شیت خطاب ، «محمدبن القاسم الثقفی : فاتح السند»، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 16 (1388/1968)؛
(12) خلیفة بن خیاط ، تاریخ خلیفة بن خیاط ، روایة بقی بن مخلد، چاپ سهیل زکار، دمشق 1967ـ 1968؛
(13) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، حوادث و وفیات 81 ـ100 ه ، بیروت 1414/1993؛
(14) احمدبن ابی الخیر زرکوب شیرازی ، شیرازنامه ، چاپ بهمن کریمی ، تهران 1310 ش ؛
(15) صفدی ؛
(16) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(17) حسن بن حسن فسائی ، فارسنامة ناصری ، چاپ منصور رستگار فسائی ، تهران 1367 ش ؛
(18) علی بن حامد کوفی ، فتحنامة سند، المعروف به چچنامه ، چاپ عمربن محمدداؤد پوته ، دهلی 1358/ 1939؛
(19) مجمل التواریخ والقصص ، چاپ محمدتقی بهار، تهران : کلالة خاور، 1318 ش ؛
(20) محمدبن عمران مرزبانی ، معجم الشعراء ، چاپ ف . کرنکو، بیروت 1402/1982؛
(21) یاقوت حموی ؛
(22) یعقوبی ، تاریخ ؛


(23) EI 2 , s.v. "Muh ¤ammad B ¤A l- K ¤a ¦sim" (by Y. Friedmann);
(24) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, London 1966.

/ محمدرضا ناجی /