تهران ، استان ØŒ شهرستان Ùˆ شهری در شمال ایران . این مقاله به لهجه Ùˆ Ø‌وزة فلسفی Ùˆ عرفانی در تهران نیز Ù…ÛŒ پردازد.

1) استان ØŒ به مرکزیت شهر تهران ØŒ به وسعت Ø‌دود نوزده هزار کیلومتر مربع در شمال ایران Ùˆ در جنوب رشته کوههای البرز مرکزی واقع است . از شمال به استان مازندران ØŒ از مشرق به استان سمنان ØŒ از جنوب به استانهای قم Ùˆ مرکزی Ùˆ از مغرب به استان قزوین Ù…Ø‌دود Ù…ÛŒ شود Ùˆ مشتمل است بر شهرستانهای تهران ØŒ اسلامشهر، پاکدشت ØŒ دماوند، ری ØŒ ساوجبلاغ ØŒ شمیرانات ØŒ شهریار، نظرآباد، ورامین ØŒ کرج ØŒ فیروزکوه Ùˆ رباط کریم . همچنین دارای 42 شهر، 34 بخش Ùˆ 77 دهستان است . از شهرهای مهم آن تهران ØŒ کرج ØŒ فیروزکوه ØŒ دماوند، اسلامشهر، ورامین ØŒ ری ØŒ تجریش ØŒ شهریار، هشتگرد Ùˆ بومهن است .

ناهمواریهای استان تهران از شمال به جنوب به این بخشها تقسیم می شود:

الف ) بلندیهای البرز. رشته کوههای البرز مرکزی با جهت عمومی غربی ـ شرقی در شمال استان گسترده شده است . مهمترین ارتفاعات آن عبارت اند از: پالون گردن (مرتفعترین قله : 375 ، 4 متر)، خَرْسَرَک (مرتفعترین قله :220 ، 4 متر)، آبَند (مرتفعترین قله : 187 ، 4 متر)، کَهارِ بزرگ (مرتفعترین قله : 108 ، 4 متر)، قره داغ (مرتفعترین قله : 076 ، 4 متر، دارای برف دائمی )، طالقان (مرتفعترین قله : 056 ، 4 متر)، میان رود (مرتفعترین قله : 650 ، 3 متر، دارای مسیر اسکی و سرچشمة چشمه اعلی / چشمه علی )، زرین کوه (مرتفعترین قله : 510 ، 3 متر، دریاچه های هَویِر و تار در جنوب این کوه قرار دارند) و کَنْدَوان (مرتفعترین قله : 350 ، 3متر؛ جعفری ، ج 1، جاهای متعدد).

ب ) چینهای کناری البرز، متشکل از سنگهای آتشفشانی سازند آبرفتی کرج که به آرامی چین خورده ، و ارتفاعات توچال (مرتفعترین قله : 933 ، 3 متر) است . راندگی مُشا در شمال ، چینهای کناری البرز را از بلندیهای البرز جدا کرده و بر اثر راندگی شمال تهران بر روی قسمت کوهپایه ای ، دشت تهران جابجا شده است . در بخش شرقی نیز راندگی شمال تهران پس از گذشتن از درة شِمْشَک به گُسل مُشا نزدیک شده است ( پژوهش و بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین ، بخش 5، ص 27ـ 28).

ج ) گسترة کوهپایة تهران (از شمال به جنوب )ØŒ Ú©Ù‡ مشتمل است بر تپه ماهورها یا بلندیهای سعادت آباد، شمیران ØŒ دزاشیب Ø› فرونشست شرقی Ùˆ غربی اوین ØŒ تجریش ØŒ نیاوران Ø› بلندیهای ارمنیه (تپه های Ù…Ø‌مودیه ØŒ الهیه ØŒ قیطریه ØŒ فرمانیه )ØŒ شیان ØŒ کوثر؛ فرونشست داودیه Ø› Ùˆ بلندیهای طَرَشْت Ùˆ عباس آباد.

د) فرونشست جنوب استان ØŒ شامل چهار بخش است : دشت تهران ØŒ فرونشست ری ØŒ فرونشست جنوب ری ØŒ فرونشست کهریزک (همان ØŒ بخش 5ØŒ ص 27Ù€31). در این Ù…Ø‌دوده ØŒ ناهمواری خاصی وجود ندارد (Ù…Ø‌مودی ØŒ ص 37).

سازند آبرفتی تهران در نزدیکی کوهپایه به Ø´Ú©Ù„ مخروط افکنه است Ùˆ به سمت جنوب تبدیل به لایه های سیلیتی Ú©Ù… شیب Ù…ÛŒ شود. Ø‌داکثر سن سازند آبرفتی تهران را Ø‌دود ده هزار سال تخمین زده اند ( پژوهش Ùˆ بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین ØŒ بخش 5ØŒ ص 42Ù€43).

به طور Ú©Ù„ÛŒ رسوبات آبرفتی تهران همگن است Ùˆ به سبب وجود سیمانِ سست میان قلوه سنگها، نفوذپذیر Ùˆ دارای مقاومت مکانیکی نسبتاً بزرگی است . در نتیجه ØŒ رسوبات آبرفتی تهران بهترین انبار آب را بویژه در مخروط افکنه های گسترة این استان تشکیل Ù…ÛŒ دهند. مخروط افکنه ها به سبب داشتن دانه بندی درشت بهترین جا برای تغذیة سفره های آبدارند. چون در مخروط افکنه ها جریانهای دائمی آب یا سیلاب وجود دارد، سفره های آبی مناسبی در آنها به وجود آمده است Ùˆ با وجود ژرفای سفره های آبی ØŒ این منطقه بهترین جا برای استخراج Ùˆ استفاده از آبهای زیرزمینی است (همان ØŒ بخش 5ØŒ ص 47). کلیة قناتها Ùˆ چاههای عمیق در همین نهشته های آبرفتی کواترنر Ø‌فر شده است (نیزرجوع کنید به ادامة مقاله ).

در جنوب استان تهران Ùˆ شمال شهر ری شکستگیهای (گسلهای ) مهمی در آبرفتهای دشت ایجاد Ùˆ سبب فرونشستن زمین به صورت پله های متوالی شده است . مهمترین این گسلها از شمال به جنوب عبارت اند از: گسل شمال شهر ری ØŒ گسل جنوب شهر ری Ùˆ گسل کهریزک Ú©Ù‡ از مشرق به گسلهای پیشوا Ùˆ گرمسار متصل Ù…ÛŒ شود (Ù…Ø‌مودی ØŒ ص 37).

از 1225 Ø´ (1263) تا 1362 Ø´ ØŒ به طور متوسط تقریباً هر سال یک زلزله با شدتهای متفاوت در استان تهران Ø‌ادث شده است (رجوع کنید به پژوهش Ùˆ بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین ØŒ بخش 5ØŒ ص 233Ù€263).

بر اساس آمار ایستگاههای هواشناسی سعدآباد (در شمیرانات )، مهرآباد (در شهرستان تهران )، کرج ، ساوه و ورامین (در پیرامون شهرستان تهران ) در دوره ای بیست ساله (1353ـ1373 ش )، می توان سه نوع آب و هوا را در استان



تهران تشخیص داد: ناØ‌یة شمالی ØŒ با میانگین دمای Ù’9ر12 Ùˆ متوسط بارش سالانه 2ر343 میلیمتر، از معتدلترین بخشهای استان تهران Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ گردد Ùˆ دارای آب Ùˆ هوای معتدل کوهستانی است . این ناØ‌یه به علت مجاورت با کوهستان البرز جمعیت ساکن بیشتری دارد (توکلی نیا، ص 220). ناØ‌یة مرکزی ØŒ با میانگین دمای Ù’6ر16 Ùˆ بارش متوسط سالانه 214 میلیمتر، دارای اقلیم گرم Ùˆ خشک است . اختلاف دمای آن بین ماههای سرد Ùˆ گرم سال در مقایسه با ناØ‌یة شمالی بیشتر است . ناØ‌یة جنوبی ØŒ با اقلیم خشک بیابانی Ùˆ اختلاف دمای زیاد در تابستان Ùˆ زمستان ØŒ شرایط سختی برای سکونت Ùˆ فعالیت دارد. میانگین دمای روزانه در این ناØ‌یه Ù’1ر20 Ùˆ متوسط بارش سالانة آن دویست میلیمتر است . آب Ùˆ هوای این ناØ‌یه نیمه بیابانی است (همانجا). مقایسة اقلیمیِ پنج ایستگاه هواشناسی مذکور، ماههای خشک بیشتری را در دو ایستگاه مهرآباد Ùˆ ساوه نشان Ù…ÛŒ دهد. ایستگاههای کرج Ùˆ سعدآباد از اعتدال بیشتری بر خوردارند (همان ØŒ ص 221).

بادهای کویری در تابستان از جنوب شرقی ØŒ از ناØ‌یة مَسیله ØŒ به سوی تهران Ù…ÛŒ وزند Ùˆ هوا را خشک Ùˆ غبارآلود Ù…ÛŒ کنند. باد جنوب غربی (معروف به باد شهریار) Ùˆ بادهای جنوبی نیز در مواقع گوناگون سال ØŒ بویژه تابستان ØŒ تهران را تØ‌ت تأثیر قرار Ù…ÛŒ دهند. در بهار Ùˆ پاییز Ùˆ زمستان ØŒ باد غربی Ùˆ در تابستان ØŒ باد جنوب شرقی باد غالب منطقه است . باد غربی در اعتدال هوای تهران تأثیر Ù…ÛŒ گذارد Ùˆ از نقش منفی بیابان Ù…ÛŒ کاهد ولی بادهای بیابانی جنوب Ùˆ جنوب شرقی هوا را غبارآلود Ù…ÛŒ سازند (همانجا).

رودهای دائمی و فصلی ، سیلابها و آبهای زیرزمینی منابع آب استان تهران اند.

از استان تهران چندین رود دائمی Ùˆ فصلی Ù…ÛŒ گذرد Ú©Ù‡ از مهمترین آنهاست : رود دائمی کرج ØŒ Ú©Ù‡ در مغرب استان با جهت عمومی جنوب شرقی به طول 245 کیلومتر جریان دارد. با اØ‌داث سد امیرکبیر قسمتی از آب آشامیدنی شهر تهران از آن تأمین Ù…ÛŒ شود (جعفری ØŒ ج 2ØŒ ص 388Ø› فرهنگی ØŒ ص 100Ø› نیزرجوع کنید به کرج * ). جاجرود * از رودهای دائمی است Ú©Ù‡ با جهت عمومی جنوبی ØŒ به طول Ø‌دود 140 کیلومتر در مشرق استان جریان دارد. با اØ‌داث سد بتونی لتیان بر روی این رود، بیشتر آب آن آب آشامیدنی مردم تهران را تأمین Ù…ÛŒ کند (جعفری ØŒ ج 2ØŒ ص 163Ø› فرهنگی ØŒ ص 128). طالقان رود نیز از رودهای دائمی است Ú©Ù‡ با جهت عمومی شمال غربی Ùˆ به طول پانزده کیلومتر در شمال غربی استان جریان دارد Ùˆ از مهمترین ریزابه های سفیدرود به شمار Ù…ÛŒ آید (رجوع کنید به جعفری ØŒ ج 2ØŒ ص 290Ø› نیز رجوع کنید به شاهرود * ØŒ رود).

رود دائمی دماوند، با جهت عمومی جنوب غربی Ùˆ سپس غربی ØŒ به طول Ø‌دود سی کیلومتر از تلاقی رودهای تار Ùˆ رودبار در شهر دماوند تشکیل Ù…ÛŒ شود (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 230Ø› نیز رجوع کنید به دماوند * ). رود شور فشاپویه ØŒ از رودهای دائمی است Ú©Ù‡ با جهت عمومی جنوب شرقی ØŒ به طول 420 کیلومتر از دامنة غربی کوه قره داغ در دهستان سَجاسرود (استان زنجان ) سرچشمه Ù…ÛŒ گیرد. این رود پس از Ø·ÛŒ مسافتی طولانی ØŒ وارد بخش فشاپویه Ù…ÛŒ شود Ùˆ پس از مخلوط شدن با رودخانة سرود، قسمتهای جنوب تهران را مشروب Ù…ÛŒ کند Ùˆ نهایتاً به دریاچة نمک Ù…ÛŒ ریزد (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 307). رود فصلی گُلو، از مازادآب شاخه های فرعی جاجرود Ùˆ نهرهای دشت ورامین در Ø‌دود هفده کیلومتری جنوب شهر پیشوا * در دشت ورامین ØŒ با جهت عمومی جنوب شرقی ØŒ به طول 190 کیلومتر، پس از عبور از شهرستان گرمسار به دشت کویر وارد Ù…ÛŒ شود (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 430).

علاوه بر این رودها، در استان تهران رودهای دیگری همچون سپاه رود، جارجارو، هزاربند، آب سَنْگان ØŒ کورَک ØŒ دوآب ØŒ Ùˆ سیاهرود جریان دارند (همان ØŒ ج 2ØŒ جاهای متعدد). سیلابها به طور طبیعی در ماههای سرد، مازاد آبها را از دشت خارج Ùˆ به سمت Ø‌وضة انتهایی هدایت Ù…ÛŒ کنند. از مهمترین سیلابهای تهران سیلاب گلابدره در چهارم مرداد 1366ØŒ بود (Ù…Ø‌مودی ØŒ ص 41ØŒ 43).

قرنهاست Ú©Ù‡ قسمتی از ذخایر مهم آبهای زیرزمینی استان تهران با قناتهای بسیار استخراج Ù…ÛŒ شود. اکنون ØŒ بخش مهمی از آب مصرفی مردم تهران به وسیلة چاههای عمیق از دل همین نهشته ها بیرون کشیده Ù…ÛŒ شود Ùˆ قناتها غالباً جای خود را به این چاههای روزافزون داده اند. مسعود کیهان (ج 2ØŒ ص 321Ù€ 323) تعداد Ùˆ نام Ùˆ مشخصات قناتهای تهران (در 1309) را در «اØ‌صائیه قنوات شهر» آورده است Ú©Ù‡ وابستگی تهران آن

زمان را به آبهای زیرزمینی نشان می دهد (نیزرجوع کنید به بخش 3:

شهر تهران ). این وابستگی تا اتمام ساخت سد امیرکبیر بر روی رودخانة کرج (1342 ش ) بشدت ادامه داشت و اکنون نیز آب قناتهای موجود به مصرف آبیاری باغها می رسد (فرهنگی ، ص 100).

امروزه ØŒ در Ù…Ø‌دودة تهران Ùˆ Ø‌ومه ØŒ Ø‌دود پانصد رشته قنات وجود دارد (زمانی درمزاری ØŒ ص 12). به دنبال بهره گیری از نظام آبرسانی جدید، استفاده از قناتها کاهش یافت Ùˆ به علت مصرف آب سدها Ùˆ افزوده شدن فاضلابهای شهری Ùˆ دیگر نخاله های آبی به سفره های آبی زیرزمینی ØŒ سطØ‌ آبهای زیرزمینی در مناطقی از استان به Ø‌دی بالا آمده Ú©Ù‡ مادرچاه قناتی با عمق نود متری ØŒ اکنون به عمقی کمتر از چهل متر رسیده است

(همان ، ص 13).

در استان تهران ØŒ پوشش گیاهی Ù…Ø‌دود Ùˆ از نوع بوته زار Ùˆ مرتع ØŒ Ùˆ به ندرت جنگل است . نوع Ùˆ درجة پوشش گیاهان مرتعی از شمال به جنوب استان تُنُکتر Ù…ÛŒ شود. مراتع غنی رشته کوههای شمال استان Ùˆ کوهپایه های آنها بسیار است Ùˆ در گذشته چراگاههای هر آبادی ØŒ نام Ùˆ نشان Ùˆ تقسیمات خاص خود را داشتند. اکنون با تبدیل زندگی کشاورزی Ùˆ دامداری آبادیهای شمیرانات به زندگی غیر کشاورزی ØŒ دیگر چندان از مراتع استفاده نمی شود Ùˆ به همین سبب در بهاران رشته کوههای شمال استان سبزند. افزون بر این ØŒ در این رشته کوهها گیاهان دارویی Ùˆ صØ‌رایی فراوان Ù…ÛŒ روید. بخش عمده ای از پوشش گیاهی استان تهران ØŒ درختان Ùˆ درختچه هایی مانند زرشک ØŒ آتلانقوش (بنه )ØŒ اُرْس (سرو کوهی )ØŒ سماق ØŒ بادام کوهی ØŒ گیلاس ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ گلابی ØŒ انجیر، گردو، اوجا، انار Ùˆ گیاهان دارویی مانند Ú¯Ù„ گاوزبان ØŒ Ú¯Ù„ بنفشه ØŒ Ú¯Ù„ خطمی ØŒ درمنه ØŒ خاکشیر، کاسنی ØŒ آویشن ØŒ مورْد، شیرین بیان ØŒ گون ØŒ کنگر، شِنگ ØŒ باریجه ØŒ قُدّومه ØŒ بومادران ØŒ بیدمشک Ùˆ روناس است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ØŒ ج 38ØŒ ص 72ØŒ 146ØŒ 206ØŒ 223).

Ø‌یات جانوری استان تهران نیز مانند پوشش گیاهی آن تابع شرایط اقلیمی Ùˆ میزان ارتفاع نواØ‌ÛŒ آن است . استان از زیا دارای قوچ ØŒ میش ØŒ Ú©ÙŽÙ„ ØŒ بز، آهو، گراز، گرگ ØŒ کفتار، شغال ØŒ روباه ØŒ خرگوش ØŒ شوکا، پلنگ ØŒ خرس ØŒ گربه ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ تَشی (نوعی جوجه تیغی )ØŒ کبک ØŒ کبک دَری ØŒ تیهو Ùˆ قرقاول است (همانجاها).

اقتصاد. استان تهران یکی از قطبهای اقتصاد کشور است . تجمع کانونهای عمدة اقتصادی در این استان Ùˆ Ùˆ موقعیت سیاسی Ù€ اداری Ùˆ مرکزیت آن باعث شده است Ú©Ù‡ بخش عمدة امکانات صنعتی Ùˆ خدماتی در آن متمرکز شود. بخش کشاورزی نیز جایگاه ویژه ای در بافت اقتصادی آن دارد ولی در مقایسه با بخشهای دیگر، به علت Ù…Ø‌دودیتهای Ù…Ø‌یطی Ùˆ تبدیل زمینهای کشاورزی به مناطق مسکونی Ùˆ تولیدی Ù€ صنعتی سهم کمتری را به خود اختصاص داده است .

بر اساس آمار 1375 Ø´ ØŒ از میان شاغلان ده سال به بالای استان تهران ØŒ Ø‌دود 60% در بخش خدمات ØŒ Ø‌دود 34% در بخش صنعت Ùˆ Ø‌دود 3% در بخش کشاورزی Ùˆ 3% در بخشهای دیگر مشغول به کارند (مرکز آمار ایران ØŒ 1381 Ø´ ØŒ ص 44Ø› سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان تهران ØŒ ص 94Ù€ 95). توسعة صنایع استان تهران عمدتاً در امتداد راههای ورودی به شهر تهران بویژه در مسیرهای تهران Ù€ کرج ØŒ تهران Ù€ دماوند، تهران Ù€ ساوه Ùˆ تهران Ù€ قم صورت گرفته است (برادران ØŒ

ج 1، ص ( 20 ) ).

تا پایان 1378 Ø´ ØŒ 171 ØŒ 15 واØ‌د صنعتی (Ø‌دود13 واØ‌دهای فعال کشور) در این استان فعالیت Ù…ÛŒ کردند. به منظور انتقال صنایع مزاØ‌Ù… Ùˆ آلاینده Ùˆ ایجاد امکانات زیربنایی جهت اØ‌داث واØ‌دهای صنعتی جدید، شش شهرک صنعتی در استان ایجاد گردید: شهرکهای صنعتی عباس آباد Ùˆ علی آباد مجموعاً با 224 واØ‌د تولیدی در شهرستان پاکدشت ØŒ شهرکهای صنعتی چرمشهر Ùˆ سالاریه Ùˆ شمس آباد مجموعاً با 306 واØ‌د تولیدی در شهرستان ری ØŒ Ùˆ شهرک صنعتی اشتهارد با 147 واØ‌د تولیدی در شهرستان کرج (همان ØŒ ج 1ØŒ ص ( 25 ) ØŒ مقدمة شکری ØŒ ص ( 7 ) ØŒ ( 12 ) ).

عمده ترین گروههای صنعتی استان تهران عبارت اند از: صنایع فلزی ، صنایع کانی غیرفلزی ، صنایع برق و الکترونیک ، صنایع شیمیایی و دارویی ، صنایع سلولزی ، صنایع نساجی و چرم ، صنایع غذایی و قند و صنایع متفرقه (برادران ، ج 1، ص 58 ـ59، 61، 193، 245، 343، و جاهای دیگر؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 38، ص 73ـ74، 90، 92، 167ـ 168، 359ـ360 و جاهای دیگر).

از 167 معدن در Ø‌ال بهره برداری استان تهران (در 1379 Ø´ )ØŒ معادن زغال سنگ ØŒ کانیهای فلزی ØŒ شن Ùˆ ماسه ØŒ مواد معدنی شیمیایی Ùˆ نمک شایان ذکرند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران ØŒ 1381 Ø´ ØŒ ص 56 Ù€57).

از میان فعالیتهای خدماتی استان ØŒ عمده فروشی Ùˆ خرده فروشی Ùˆ تعمیر وسایل Ø‌مل ونقل بیشترین سهم را دارد (سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان تهران ØŒ ص 94). به طور Ú©Ù„ÛŒ در سه دوره سرشماری از 1355 تا 1375 Ø´ ØŒ استان تهران از نظر اقتصادی در دو بخش خدمات Ùˆ صنعت فعالتر بوده است (توکلی نیا، ص 347).

بر اساس شرایط توپوگرافی Ùˆ اقلیمی ØŒ استان تهران را Ù…ÛŒ توان به دو منطقة کشاورزی تقسیم بندی کرد: ناØ‌یة کوهستانی معتدل ØŒ Ú©Ù‡ مهمترین Ù…Ø‌صولات کشاورزی آن سیب ØŒ گوجه سبز، گیلاس ØŒ زردالو، هلو، توت Ùˆ خرمالوست Ø› Ùˆ دشتها Ùˆ کوهپایه های جنوبی البرز، Ú©Ù‡ مهمترین Ù…Ø‌صولات آن انگور، گندم ØŒ لوبیا، جو، ذرت علوفه ای ØŒ گوجه فرنگی ØŒ خیار Ùˆ انواع سبزی ØŒ سیب زمینی ØŒ چغندرقند Ùˆ پنبه است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ØŒ ج 38ØŒ ص 167ØŒ 206ØŒ 223Ø› سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان تهران ØŒ ص 198Ù€199).

بر اساس آمار سال زراعی 1379Ù€1380 Ø´ ØŒ سطØ‌ زیر کشت استان تهران Ø‌دود دویست هزار هکتار بوده Ú©Ù‡ Ø‌دود 68% آن به Ù…Ø‌صولات آبی Ùˆ 32% باقیماندة آن به باغهای میوه اختصاص داشته است (سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان تهران ØŒ ص 190Ù€192). بر اساس آمار 1380 Ø´ ØŒ استان تهران دارای 820 ØŒ 33 هکتار جنگل ØŒ Ø‌دود 000 ØŒ 300 ØŒ 1 هکتار مرتع Ùˆ 000 ØŒ 180 هکتار منطقة خشک است (همان ØŒ ص 233).

دره ها Ùˆ دامنه های البرز مراتع غنی Ùˆ سرسبزی دارد Ú©Ù‡ برای تغذیة دامها بسیار مناسب است . در این استان ØŒ دامداری هم در دشتها Ùˆ هم در نواØ‌ÛŒ کوهستانی Ùˆ کوهپایه ای رواج دارد ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ØŒ ج 38ØŒ ص 72). بر اساس آمار 1380 Ø´ ØŒ استان دو کارگاه پرورش ماهی در شهرستانهای ری Ùˆ کرج دارد (سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان تهران ØŒ ص 243). استان تهران Ù…Ø‌Ù„ ییلاق Ùˆ قشلاق کوچگرهایی چون سنگسری ØŒ شاهسون بغدادی Ùˆ هَداوَند، بوربور، الیکایی ØŒ بولانی ØŒ پازوکی ØŒ عرب صØ‌نایی ØŒ کله وند، کلهر Ùˆ کردبچه Ùˆ منصوری است (مرکز آمار ایران ØŒ 1378 Ø´ ØŒ ص 18ØŒ 21ØŒ 23ØŒ 29ØŒ 45ØŒ 49Ù€50ØŒ 54).

راههای ارتباطی . بر اساس آمار 1380 Ø´ ØŒ Ú©Ù„ راههای Ø‌وزة استØ‌فاظی استان تهران Ø‌دود 938 ØŒ 1 کیلومتر است Ùˆ Ø‌دود 189 کیلومتر از آزادراههای کشور در دو Ù…Ø‌ور تهران Ù€ قم Ùˆ تهران Ù€ قزوین ØŒ در این استان ØŒ امتداد دارد. طول راه اصلی استان نزدیک به 033 ØŒ 1 کیلومتر است Ú©Ù‡ عمدتاً در این مسیرها قرار دارد: تهران Ù€ قزوین ØŒ تهران Ù€ قم ØŒ تهران Ù€ ساوه ØŒ تهران Ù€ آمل ØŒ تهران Ù€ چالوس ØŒ Ùˆ تهران Ù€ گرمسار. راههای فرعی استان نیز Ø‌دود 360 کیلومتر طول دارند (رجوع کنید به سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان تهران ØŒ ص 425). راه آهن تهران Ú©Ù‡ در سه Ù…Ø‌ور شرقی ØŒ جنوبی Ùˆ غربی امتداد یافته ØŒ استان تهران را به سایر استانها Ùˆ به ترکیه Ùˆ سوریه Ùˆ ترکمنستان مرتبط Ù…ÛŒ سازد.

استان تهران چهار فرودگاه دارد (رجوع کنید به بخش سوم مقاله ).

این استان دارای یازده مرکز گمرک است که جملگی در واردات و نُه مرکز از آنها در صادرات کالا فعال اند (رجوع کنید به سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان تهران ، ص 400ـ403).

استان تهران در تقسیمات کشوری . اولین قانون تقسیمات کشوری تØ‌ت عنوان «قانون تشکیل ایالات Ùˆ ولایات Ùˆ دستورالعمل Ø‌کام » در 14 ذیقعدة 1325 به تصویب رسید Ú©Ù‡ بر اساس آن ØŒ کشور به چهار ایالت آذربایجان ØŒ کرمان Ùˆ بلوچستان ØŒ فارس ØŒ Ùˆ خراسان تقسیم شد (ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ 1318 Ø´ ØŒ ص 99)ØŒ ولی در منابع سالهای نخست دوران پهلوی اول ØŒ از ایالت تهران نام برده شده است (برای نمونه رجوع کنید به سالنامه پارس ØŒ ص 48ØŒ نقشه ).

در 1310 Ø´ ØŒ تهران یکی از 27 ایالت ایران Ùˆ مشتمل بر این دوازده ولایت بود: تهران Ùˆ Ø‌ومه ØŒ فیروزکوه ØŒ دماوند، لواسان Ùˆ رودبار Ùˆ لورا Ùˆ شهرستانک ØŒ طالقان ØŒ خوار، ورامین ØŒ غار Ùˆ پشاپویه ØŒ شمیران ØŒ Ú©Ù† Ùˆ سولقان Ùˆ ارانگه ØŒ ساوجبلاغ ØŒ Ùˆ شهریار (کیهان ØŒ ج 2ØŒ ص 136Ù€137ØŒ 312). سپس در تقسیمات کشوری 1316 Ø´ ØŒ مجموعه ایالت تهران در استان شمال قرار گرفت Ùˆ در تصویبنامة نهایی دی 1316ØŒ جزو استان دوم شد (ایران . قانون تقسیمات کشوری آبان 1316ØŒ چاپ اول ØŒ ص 1Ù€2ØŒ ضمیمه ØŒ ص 1). طبق تصویبنامة شمارة 539 ØŒ 14 مورخ 22 مهر 1326ØŒ استان تهران تشکیل شد Ùˆ شهرستانهای قزوین Ùˆ ساوه از استان یکم Ùˆ شهرستان قم از استان دوم متنزع Ùˆ به ضمیمة دو شهرستان Ù…Ø‌لات Ùˆ دماوند تابع استان تهران شدند (همان ØŒ چاپ دوم ØŒ ضمیمه ØŒ ص 8 Ù€9). در این سال استان تهران دارای دوازده شهرستان Ùˆ 46 بخش بود (همان ØŒ ص 22Ù€ 25). در 1340 Ø´ ØŒ طبق تقسیمات کشوری جدید، همة شهرستانهای استان تهران در استان مرکزی قرار گرفت ( د. فارسی ØŒ ذیل «تقسیمات کشور ایران »).

در 1357 Ø´ ØŒ به موجب تصویبنامة شمارة 528 ØŒ 62 هیئت دولت ØŒ بار دیگر استان تهران به مرکزیت شهر تهران تشکیل شد Ùˆ مشتمل بود بر فرمانداریهای تهران ØŒ شمیرانات ØŒ ری ØŒ کرج ØŒ ورامین Ùˆ دماوند (بدیعی ØŒ ج 2ØŒ ص 249). در اجرای مادّة دوازده قانون تعاریف Ùˆ ضوابط تقسیمات کشوری مصوب 1362Ø´ ØŒ نُه شهرستان در استان تهران قرار گرفت (ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ 1370 Ø´ ØŒ ص 829 Ù€830).

در 1365 Ø´ ØŒ استان تهران یکی از 24 استان کشور بود Ùˆ مشتمل بود بر شهرستانهای تهران ØŒ شمیرانات ØŒ ری ØŒ کرج ØŒ ورامین ØŒ دماوند، Ùˆ قم ØŒ 24 بخش Ùˆ 53 دهستان (ایران . وزارت کشور، ص 1Ù€2). در 1368 Ø´ ØŒ شهرستانهای ساوجبلاغ Ùˆ شهریار در استان تهران تشکیل شدند (ایران . وزارت کشور، معاونت سیاسی Ùˆ اجتماعی ØŒ 1381 Ø´ ØŒ ص 27Ù€ 28). در 1373 Ø´ ØŒ اسلامشهر، بنا به مصوبة مورخ 22 خرداد 1373 کمیسیون سیاسی Ù€ دفاعی هیئت دولت ØŒ به شهرستان تبدیل Ùˆ شهرستان قزوین ضمیمة استان تهران شد (ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ 1374 Ø´ ØŒ ص 335ØŒ 478Ù€479). در 1374 Ø´ این استان مشتمل بر 33 بخش ØŒ 103 دهستان Ùˆ 38 شهر گردید (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی Ùˆ اجتماعی ØŒ 1374 Ø´ ØŒ ص 14Ù€15). بر اساس مصوبة مورخ 4 اردیبهشت 1375 مجلس شورای اسلامی ØŒ شهرستان قم Ùˆ بنا به مصوبة مورخ 4 خرداد 1376 شهرستان قزوین از استان تهران جدا شده Ùˆ هر کدام استانی مستقل گردیدند (ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ 1377 Ø´ ØŒ ص 245Ø› همو، 1376 Ø´ ØŒ ص 69Ù€70).

در سرشماری 1375 Ø´ ØŒ استان تهران دارای 239 ØŒ 176 ØŒ 11 تن جمعیت (Ø‌دود 19% جمعیت Ú©Ù„ کشور) بود Ú©Ù‡ از این تعداد 15ر84% در نقاط شهری Ùˆ 85ر15% در نقاط روستایی ساکن Ùˆ بقیه غیرساکن بودند (مرکز آمار ایران ØŒ 1376 Ø´ ØŒ ص شانزده ).

از Ú©Ù„ جمعیت استان تهران در 1375 Ø´ ØŒ 83ر98% مسلمان ØŒ 53ر0% مسیØ‌ÛŒ ØŒ 06ر0% کلیمی ØŒ 11ر0% زردشتی بوده اند (همان ØŒ ص هجده ). زبان اصلی مردم استان تهران فارسی Ùˆ غالباً با لهجة تهرانی (رجوع کنید به ادامة مقاله ØŒ لهجة تهرانی ) است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ØŒ ج 38ØŒ ص 71Ù€72).

آثار فرهنگی ، باستانی و تاریخی . از مهمترین آثار فرهنگی و تاریخی استان تهران ، با توجه به قرارگیری آنها در هریک از شهرستانهای استان ، این موارد است : تپه میمنت (پیش از تاریخ )، تپه واوان (دورة ساسانی ) و تپة سیاب (دورة باستانی ـ اسلامی ) در شهرستان اسلامشهر؛ دژ گل خندان (دورة ساسانی )، برج شبلی (قرن پنجم )، امامزاده عبداللّه و عبیداللّه (قرن هفتم )، مسجد جمعه (دورة سلجوقی ) در شهرستان دماوند؛ تپة سفالی معمورین (هزارة ششم تا اول پیش از میلاد)، تپة پَرندک (پیش از تاریخ )، چخماق تپه (پیش از تاریخ )، تپة آلارد (پیش از تاریخ )، معبد تخت رستم (دورة اشکانی ـ ساسانی ) و تپة کلمه

(دورة باستانی ـ اسلامی ) در شهرستان رباط کریم ؛ تپه چال ترخان * (دورة ساسانی )، تپة چشمه علی و قلعة آن (دورة ساسانی به بعد)، مقبرة بی بی شهربانو * (قرن چهارم )، زندان هارون (قرن چهارم )، برج طغرل * (قرن ششم )، کوه نقاره خانه (دورة سلجوقی )، آستانة شاه عبدالعظیم * و بقاع متصل

به آن (دورة مغول به بعد)ØŒ بقعة ابن بابویه (قرن هشتم )ØŒ در شهرستان ری Ø› تپه های ازبکی (هزارة پنجم پیش از میلاد)ØŒ تپه ینگی امام (دورة اسلامی )ØŒ امامزاده شاهزاده Ø‌سین Ùˆ چنار آن (اواخر دورة تیموری )ØŒ خانة مصدق (دورة قاجار) در شهرستان ساوجبلاغ Ø› تپة Ø‌صارک (هزارة پنجم پیش از میلاد تا دورة اسلامی )ØŒ قلعة اَمامه (دورة سلجوقی )ØŒ امامزاده اØ‌مد (قرن هفتم Ùˆ هشتم )ØŒ امامزاده صالØ‌ (قرن هفتم Ùˆ

هشتم )ØŒ امامزاده یوش (دوره تیموری )ØŒ مجموعه نیاوران (شامل کاخهای سلطنتی اواخر دورة قاجار Ùˆ اوایل دورة پهلوی )ØŒ مجموعة فرهنگی سعدآباد (دورة پهلوی )ØŒ خانة نیما یوشیج (دورة پهلوی ) در شهرستان شمیران Ø› قره تپة شهریار (هزاره چهارم Ùˆ پنجم پیش از میلاد)ØŒ تپة ارسطو (پیش از تاریخ )ØŒ تپة بالابان (دورة اسلامی )ØŒ تپة Ø‌صارک غفاری (تاریخی Ù€ اسلامی ) در شهرستان شهریار؛ سرخ قلعه طُرود (دورة ساسانی )ØŒ کاروانسرای گَدوک (دورة ساسانی )ØŒ امامزاده عسکری شهرآباد (دورة اسلامی )ØŒ برج سنگی یا گنبد گبری طارس (قرن هفتم Ùˆ هشتم )ØŒ امامزاده اسماعیل طارم ØŒ بنای تاریخی گورگنبد (قرن هفتم Ùˆ هشتم )ØŒ Ø‌جاری تنگ واشی (دورة قاجار) در شهرستان فیروزکوه Ø› تپه باستانی مردآباد (هزاره پنجم تا سوم پیش از میلاد)ØŒ پل تاریخی کرج (دورة سلجوقی )ØŒ امامزاده رØ‌مان Ùˆ امامزاده زید (قرون هفتم تا نهم )ØŒ کاروانسرای شاه عباسی (دورة صفوی )ØŒ امامزاده ام کبری Ùˆ ام صغری (اواخر دورة صفوی )ØŒ کاخ سلیمانیه (دورة قاجار)ØŒ کاخ شهرستانک (دورة قاجار)ØŒ قلعة صمصام (دورة قاجار) در شهرستان کرج Ø› تپه میل (دورة ساسانی )ØŒ مقبرة علاءالدوله (680)ØŒ مسجد جمعه (703)ØŒ امامزاده Ø‌سین رضا (قرن نهم )ØŒ امامزاده ÛŒØ‌یی (دورة مغول )ØŒ شاهزاده Ø‌سین (دورة مغول )ØŒ امامزاده جعفر (دورة صفوی )ØŒ کاروانسرای عین الرشید (دورة صفوی ) در شهرستان ورامین ( سیمای میراث فرهنگی تهران ØŒ ص 253ØŒ 258Ù€266Ø› مشکوتی ØŒ ص 116ØŒ 211Ù€212ØŒ 220Ù€ 222Ø› ورجاوند، ص 83 Ù€ 85Ø› رکوعی ØŒ ص 295ØŒ 300Ø› پازوکی طرودی ØŒ جاهای متعدد؛ برای آثار تاریخی شهرستان تهران رجوع کنید به بخش 2: شهرستان تهران ).

منابع : اطلس راههای ایران ØŒ تهران : گیتاشناسی ØŒ 1374 Ø´ Ø› ایران . قانون تقسیمات کشوری آبان 1316ØŒ قانون تقسیمات کشور Ùˆ وظایف فرمانداران Ùˆ بخشداران ØŒ مصوب 16 آبان ماه 1316 ØŒ تهران ( بی تا. ) Ø› ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ مجموعه قوانین سال 1373 ØŒ تهران : روزنامة رسمی کشور، 1374 Ø´ Ø› همو، مجموعه قوانین سال 1375 ØŒ تهران : روزنامة رسمی کشور، 1376 Ø´ Ø› همو، مجموعه قوانین سال 1376 ØŒ تهران : روزنامة رسمی کشور، 1377 Ø´ Ø› همو، مجموعه قوانین Ùˆ مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ØŒ تهران 1370 Ø´ Ø› همو، مجموعه مصوبات ادوار اول Ùˆ دوم قانونگذاری مجلس شورای ملی ØŒ تهران ?( 1318 Ø´ ) Ø› ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی Ùˆ اجتماعی . دفتر تقسیمات

کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1374 ش ؛ همو، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن ، تهران 1381 ش ؛ ربیع بدیعی ، جغرافیای

مفصّل ایران ، تهران 1362 ش ؛ نورالدین برادران ، صنعت استان

تهران ØŒ ج 1ØŒ تهران : ادارة Ú©Ù„ صنایع استان تهران ØŒ 1379 Ø´ Ø› ناصر پازوکی طرودی ØŒ آثار تاریخی فیروزکوه : جغرافیای تاریخی Ùˆ معرفی Ù…Ø‌وطه های باستانی Ùˆ بناهای تاریخی Ù€ فرهنگی ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› پژوهش Ùˆ بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین ØŒ بخش 5: پژوهش Ùˆ بررسی ژرف نوزمینساخت ØŒ لرزه زمینساخت Ùˆ خطر زمینلرزه Ù€ گسلش در گستره ÛŒ تهران Ùˆ پیرامون ØŒ نگارش Ù… . بربریان Ùˆ دیگران ØŒ تهران : سازمان زمینشناسی کشور، 1364 Ø´ Ø› جمیله توکلی نیا، «تأثیرات اقتصادی Ù€ فضائی شهرکهای صنعتی بر منطقة تهران بزرگ ØŒ نمونه

موردی : غرب و جنوب تهران »، پایان نامة دکتری جغرافیای انسانی ، دانشکده علوم انسانی ، دانشگاه تربیت مدرس ، 1379 ش ؛ عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج 2: رودها و

رودنامة ایران ØŒ تهران 1368Ù€1376 Ø´ Ø› د. فارسی Ø› عزت اللّه رکوعی ØŒ سرزمین ما: مروری بر تاریخ Ùˆ معماری ایران ØŒ تهران ?( 1373 Ø´ ) Ø› Ù…Ø‌مدرضا زمانی درمزاری ØŒ «قنات های تهران کجا هستند؟»، شهرنگار ØŒ سال 3ØŒ Ø´ 18 (آبان 1380)Ø› سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان

تهران ، سالنامة آماری استان تهران 1380 ، تهران 1381 ش ؛

سالنامة پارس ، سال 3 (1307 ش )؛ سیمای میراث فرهنگی

تهران ، گردآورنده : سلیم سلیمی موید، تهران : سازمان میراث فرهنگی کشور، 1381 ش ؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 38: تهران ، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای

مسلØ‌ ØŒ 1370 Ø´ Ø› بیژن فرهنگی ØŒ نگرشی بر سدهای ایران : گذشته Ù€ Ø‌ال Ù€ آینده ØŒ تهران 1372 Ø´ Ø› مسعود کیهان ØŒ جغرافیای مفصّل

ایران ØŒ تهران 1310Ù€1311 Ø´ Ø› فرج اللّه Ù…Ø‌مودی ØŒ «سیمای طبیعی تهران »، پژوهش های جغرافیایی ØŒ سال 22ØŒ Ø´ 26 (شهریور 1369)Ø› مرکز آمار ایران ØŒ خلاصه آمارهای پایه ای استانها 1380 ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› همو، سرشماری اجتماعی Ù€ اقتصادی عشایر کوچنده 1377: نتایج تفصیلی Ú©Ù„ کشور ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› همو، سرشماری عمومی نفوس Ùˆ مسکن 1375: نتایج تفصیلی استان تهران ØŒ تهران 1376 Ø´ Ø› نصرت اللّه مشکوتی ØŒ فهرست بناهای تاریخی Ùˆ اماکن باستانی ایران ØŒ تهران 1349 Ø´ Ø› نقشة تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ØŒ مقیاس 000 ØŒ 500 ØŒ 2:1ØŒ تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1379 Ø´ Ø› نقشة سیاسی Ùˆ اقتصادی استان تهران ØŒ مقیاس 000 ØŒ 300:1ØŒ تهران : گیتاشناسی ØŒ 1371 Ø´ Ø› پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین ØŒ تهران 1349 Ø´ .

/ فرزانه ساسان پور /

2) شهرستان (به مرکزیت شهر تهران )ØŒ در مرکز استان تهران قرار دارد. از شمال به شهرستانهای کرج Ùˆ شمیرانات ØŒ از مشرق به شهرستان دماوند، از جنوب به شهرستانهای ورامین Ùˆ ری Ùˆ اسلامشهر، Ùˆ از مغرب به شهرستانهای شهریار Ùˆ کرج Ù…Ø‌دود Ù…ÛŒ گردد.

این شهرستان Ø‌دود 760 ØŒ 1 کیلومترمربع وسعت دارد Ùˆ دارای دو بخشِ Ú©ÙŽÙ† (به مرکزیت Ú©Ù† ) Ùˆ مرکزی (به مرکزیت تهران )ØŒ دو دهستان سولقان (به مرکزیت سولقان ) Ùˆ سیاهرود (به مرکزیت بومِهِن )ØŒ Ùˆ دو شهر تهران Ùˆ بومهن است .

ارتفاعات البرز مرکزی نواØ‌ÛŒ شمال Ùˆ مشرق شهرستان را در بر Ù…ÛŒ گیرد. نواØ‌ÛŒ مرکزی شهرستان در دامنه های این ارتفاعات قرار دارد Ùˆ نواØ‌ÛŒ جنوبی در دشت واقع است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ØŒ ج 38ØŒ ص 71).

مهمترین کوههای شهرستان عبارت اند از: آرو (مرتفعترین قله : 560 ØŒ 3 متر) در 52 کیلومتری شمال شرقی شهر تهران ØŒ تالون (مرتفعترین قله : 551 ØŒ 3 متر) در 32 کیلومتری شمال غربی ØŒ نَمِه (مرتفعترین قله : 050 ØŒ 3 متر) در Ø‌دود 18 کیلومتری شمال غربی ØŒ بندعیش (مرتفعترین قله : 560 ØŒ 2 متر) در 17 کیلومتری شمال غربی Ùˆ کوه بَرجمالی (مرتفعترین قله : 251 ØŒ 2) در Ø‌دود 21 کیلومتری جنوب شرقی شهر تهران (جعفری ØŒ ج 1ØŒ جاهای متعدد). از معادن فعال شهرستان تهران ØŒ معادن سنگ آهک مسگرآباد Ùˆ غنی آباد در مشرق در نزدیکی کوه مسگرآباد، معادن سنگ سبز بدل آباد Ùˆ دَرَکه در شمال غربی منطقة اوین Ùˆ معدن سنگ سبز فرØ‌زاد در شمال منطقة Ú©Ù† است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ØŒ همانجا).

رودهای مهم شهرستان اینهاست : دارآباد، Ú©Ù‡ از کوههای کُلَک چال Ùˆ دارآباد سرچشمه Ù…ÛŒ گیرد Ùˆ عموماً با جهت شمالی Ù€ جنوبی در شهر تهران جریان Ù…ÛŒ یابد؛ جعفرآباد (دربند کنونی )ØŒ از ریزابه های جاجرود Ú©Ù‡ در دامنه های شرقی تپه های عباس آباد با جهت جنوبی داخل مجرای زیرزمینی Ù…ÛŒ شود Ùˆ پس از عبور از شرق شهرری به رود جاجرود Ù…ÛŒ پیوندد؛ درکه ØŒ از ریزابه های رود Ú©Ù† با جهت جنوبی Ùˆ سپس غربی Ø› سولقان (یا Ú©Ù† )ØŒ با جهت غربی Ùˆ سپس جنوبی از روستاهای امامزاده داوود، کیگاه ØŒ سولقان Ùˆ Ú©Ù† Ù…ÛŒ گذرد Ùˆ در اراضی جنوبی Ú©Ù† به مصرف Ù…ÛŒ رسد Ùˆ در بارندگیهای زیاد، مازاد آب آن به رودخانة کرج Ù…ÛŒ ریزد؛ Ùˆ سُرخه Ø‌صار، به طول بیست کیلومتر با مسیر غربی Ùˆ سپس جنوبی Ú©Ù‡ پس از عبور از روستاهای Ù‡ÙŽÙ…ÙŽÙ‡ سین Ùˆ سرخه Ø‌صار وارد شهر تهران Ù…ÛŒ گردد (جعفری ØŒ ج 2ØŒ جاهای متعدد). رودهای جعفرآباد، دارآباد Ùˆ درکه را با آبراهه های بزرگی از میان شهر تهران هدایت Ù…ÛŒ کنند. به علت گسترش بی ضابطة شهر تهران این رودخانه ها به مجرای عبور هرزآبها Ùˆ فاضلاب شهری تبدیل شده اند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ØŒ همانجا).

شهرستان تهران آب و هوای متنوعی دارد. قسمت شمالی آن دارای زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل است . آب و هوای قسمت مرکزی آن معتدل و قسمت جنوبی آن به طرف شهرری متمایل به گرم و خشک است (همانجا).

پوشش گیاهی شهرستان تهران تØ‌ت تأثیر آب Ùˆ هوای متنوع آن قرار دارد، به طوری Ú©Ù‡ تمام ارتفاعات شمال آن دارای گیاهان مرتعی است Ùˆ در تابستانها علاوه بر دامهای دامداران Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ اØ‌شام دامداران متØ‌رک Ùˆ نیمه متØ‌رک مناطق ورامین ØŒ جنوب تهران ØŒ شهریار Ùˆ اِشتِهارد در آنها چرا Ù…ÛŒ کنند. در دامنه های جنوبی البرز انواع درختان Ùˆ درختچه ها مانند زرشک ØŒ آتلانقوش (بنه )ØŒ اُرْس (سروکوهی )ØŒ سماق ØŒ بادام کوهی Ùˆ گیلاس ÙˆØ‌Ø´ÛŒ یافت Ù…ÛŒ شود. از گیاهانی Ú©Ù‡ مصرف دارویی Ùˆ صنعتی دارند Ù…ÛŒ توان به اینها اشاره کرد: Ú¯Ù„ گاوزبان ØŒ Ú¯Ù„ بنفشه ØŒ Ú¯Ù„ خطمی ØŒ دِرْمَنه ØŒ خاکشیر، کاسنی ØŒ آویشن ØŒ مورد، شیرین بیان ØŒ گون ØŒ کنگر Ùˆ شِنگ (همان ØŒ ج 38ØŒ ص 72).

بر اساس آمار 1380 Ø´ ØŒ سطØ‌ زیرکشت Ù…Ø‌صولات سالانه Ùˆ دائمی شهرستان تهران 925 ØŒ 1 هکتار بوده است (سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان تهران ØŒ ص 190) شامل گندم ØŒ لوبیا، نخود، عدس ØŒ گوجه فرنگی ØŒ یونجه Ùˆ نباتات علوفه ای (همان ØŒ ص 200Ù€209Ø› فرهنگ جغرافیائی آبادیها ØŒ همانجا). در روند توسعة روزافزون تهران ØŒ زمینهای زراعی Ùˆ باغها به اماکن مسکونی تبدیل شده Ùˆ بتدریج سطØ‌ زیرکشت این Ù…Ø‌صولات کاهش یافته است . جمع Ú©Ù„ عرصه های جنگلی شهرستان تهران در 1380 Ø´ ØŒ با اØ‌تساب پارکهای جنگلی ØŒ 965 ØŒ 14 هکتار است (سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان تهران ØŒ ص 50). آب کشاورزی معمولاً از قناتها ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ØŒ همانجا) Ùˆ آب مشروب از چاه عمیق ØŒ نیمه عمیق ØŒ قنات Ùˆ چشمه Ùˆ سدهای لار Ùˆ لتیان Ùˆ امیرکبیر تأمین Ù…ÛŒ گردد.

بر اساس آمار 1375 Ø´ ØŒ از 470 ØŒ 644 ØŒ 1 تن شاغل شهرستان تهران ØŒ 75% در بخش خدمات ØŒ 22% در بخش صنعت Ùˆ معدن ØŒ Ùˆ 1% در بخش کشاورزی فعالیت Ù…ÛŒ کرده اند. مهمترین مشاغل بخش خدمات شامل عمده فروشی Ùˆ خرده فروشی Ùˆ رستوران داری Ùˆ هتل داری است Ú©Ù‡ 23% از این بخش را به خود اختصاص داده است . Ø‌مل ونقل Ùˆ ارتباطات Ùˆ انبارداری رتبة بعدی را دارد (سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان تهران ØŒ ص 108Ù€109).

صنایع شهرستان تهران از نظر گستردگی و تنوع ، مقام اول را در ایران داراست و به گروههای عمدة صنایع سنگین ، صنایع سبک و صنایع دستی تقسیم می شود (رجوع کنید به بخش اول مقاله ).

صنایع دستی شامل منبت کاری ØŒ خطاطی ØŒ خاتم سازی ØŒ قلمزنی ØŒ طراØ‌ÛŒ کاشی Ùˆ سرامیک سازی ØŒ نقاشی Ùˆ مجسمه سازی ØŒ قالی بافی Ùˆ گلیم بافی است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ØŒ ج 38ØŒ ص 72).

شهرستان تهران با راههای زمینی Ùˆ راه آهن با سایر شهرستانها مرتبط است . طول راههای زمینی آن Ø‌دود 232 کیلومتر است Ú©Ù‡ از این مقدار 5ر26 کیلومتر آن آزادراه ØŒ 141 کیلومتر راه اصلی Ùˆ بقیه راههای فرعی است (سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان تهران ØŒ ص 425). این شهرستان از طریق راههای اصلی با شهرهای شمالی کشور (فیروزکوه ØŒ هراز Ùˆ کندوان ) Ùˆ با شهرستان دماوند در مشرق ØŒ شهرستان ورامین در جنوب شرقی ØŒ شهرستان ری در جنوب Ùˆ شهرستان کرج در مغرب مرتبط است . فاصلة آن با شهر بومهن 46 کیلومتر است . تهران با راه آهن سراسری به شمال شرقی Ùˆ شمال غربی ØŒ جنوب غربی Ùˆ جنوب شرقی کشور Ù…ÛŒ پیوندد.

در 1310 Ø´ ØŒ مسعود کیهان (ج 2ØŒ ص 312) تهران را یکی از دوازده ولایتِ ایالت تهران ذکر کرده است . شهرستان تهران ØŒ بر اساس مصوبة 16 آبان 1316 با هشت بخش Ùˆ سپس در تصویبنامة نهایی دی همان سال با نُه بخش (Ú©Ù† ØŒ اَفجه ØŒ Ø‌ضرت عبدالعظیم ØŒ یِنَکی امام ØŒ علیشاه عِوَض ØŒ ورامین ØŒ ایوانِکی ØŒ دماوند Ùˆ کولَج ) در استان دوم تشکیل شد (ایران . قانون تقسیمات کشوری آبان 1316ØŒ چاپ اول ØŒ ص 1Ù€2Ø› همان ضمیمه ØŒ ص 1ØŒ 4Ø› همان ØŒ چاپ دوم ØŒ ص 22).

رزم آرا در 1328 Ø´ ØŒ شهرستان تهران را جزو استان مرکزی با هشت بخش Ùˆ 22 دهستان ذکر کرده است (ج 1ØŒ ص 1). در 1355 Ø´ ØŒ شهرستان تهران با پنج بخش Ø‌ومه ØŒ رودبار قَصْران ØŒ لواسانات ØŒ ری Ùˆ فَشافویه /پشاپویه Ùˆ سه شهر تهران ØŒ اوشان Ùˆ فَشَم ØŒ Ùˆ فرØ‌ناز جزو استان مرکزی بود (ایران . وزارت کشور، ص 1). در 1357 Ø´ ØŒ پس از تشکیل استان تهران شهرستان تهران جزو این استان شد (بدیعی ØŒ ج 2ØŒ ص 249). در 1366 Ø´ ØŒ بنا به پیشنهاد هیئت وزیران (Ø´ 53/5/1/2212 مورخ 14 خرداد 1366)ØŒ این شهرستان دارای دو بخش مرکزی Ùˆ Ú©Ù† ØŒ دو دهستان سیاهرود Ùˆ سولقان Ùˆ یک نقطة شهری تهران شد (ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ 1370 Ø´ ØŒ ص 722). شهرستان تهران در 1375 Ø´ ØŒ دارای دو نقطة شهری بومهن Ùˆ تهران بود (ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ 1376 Ø´ ØŒ ص 153Ø› ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی ØŒ ص 26).

طبق آمار 1375 Ø´ ØŒ جمعیت شهرستان 348 ØŒ 794 ØŒ 6 تن ضبط شده Ú©Ù‡ از این تعداد 845 ØŒ 758 ØŒ 6 تن (Ø‌ 99%) شهرنشین ØŒ 356 ØŒ 35 تن (Ø‌ 52ر0%) روستانشین Ùˆ بقیه غیرساکن اند (مرکز آمار ایران ØŒ 1376 Ø´ ب ØŒ ص چهل وهشت ).

از مهمترین آثار تاریخی و فرهنگی شهرستان تهران ، مجموعة تپة باستانی کَهریزَک (متعلق به هزارة سوم پیش از میلاد تا دوران اسلامی )، تپة مافین آباد (مربوط به هزاره های چهارم و پنجم پیش از میلاد) در شهرک قاسمیه ، و مقبرة امامزاده داوُد (متعلق به دورة قاجار) است ( سیمای میراث فرهنگی ایران ، ص 255ـ257؛ معتمدی ، ص 430ـ431).

بومهن . این شهر در مشرق بخش مرکزی شهرستان ØŒ در ارتفاع 770 ØŒ 1 متری ØŒ در Ø‌دود 46 کیلومتری مشرق شهر تهران قرار دارد. به فاصلة اندکی در مشرق بومهن ØŒ شهر رودهن * (واقع در شهرستان دماوند) قرار دارد. کوه گَرم درّه (مرتفعترین قله : 550 ØŒ 2 متر) در Ø‌دود هفت کیلومتری شمال غربی شهر بومهن واقع شده است . قسمتهایی از جنوب بومهن بر روی اوزون تپه واقع شده Ú©Ù‡ بافت پلکانی شهر را به وجود آورده است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ØŒ ج 38ØŒ ص 52Ø› جعفری ØŒ ج 1ØŒ ص 472).

رود ایرا/ سیاهرود، از ریزابه های رود دماوند، به طول Ø‌دود 33 کیلومتر با جهت عمومی جنوب غربی از میان شهر Ù…ÛŒ گذرد (جعفری ØŒ ج 2ØŒ ص 116Ù€117).

اکثر شهروندان به کشاورزی ، دامداری ، کارگری و باغداری اشتغال دارند. آب مشروب شهر از رودخانه و چشمه تأمین می شود ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا).

در 1323 Ø´ ØŒ آبادی بومهن (بوم هند) جزو دهستان سیاهرود در شهرستان تهران Ùˆ استان دوم ضبط شده است (ایران . وزارت کشور. ادارة Ú©Ù„ آمار Ùˆ ثبت اØ‌وال ØŒ ج 1ØŒ ص 265). رزم آرا در 1328 Ø´ ØŒ آبادی بومهن را جزو دهستان سیاهرود، بخش افجه Ùˆ شهرستان تهران آورده است (ج 1ØŒ ص 37).

در مرداد 1366ØŒ بنا به پیشنهاد هیئت وزیران ØŒ به تصویبنامة شماره 53/5/1/2212 مورخ 14 خرداد 1366ØŒ آبادی بومهن مرکز دهستان سیاهرود در بخش مرکزی شهرستان تهران شد (ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ 1370 Ø´ ØŒ ص 722) Ùˆ به پیشنهاد هیئت وزیران Ùˆ تصویبنامة شمارة 7585/42/1 مورخ اول آبان 1374 وزارت کشور، آبادی بومهن به شهر تبدیل شد (ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ 1376 Ø´ ØŒ همانجا).

در سرشماری 1375 ش ، جمعیت شهر بومهن 166 ، 1 تن بوده است (مرکز آمار ایران ، 1376 ش الف ، ص 2). اهالی این شهر شیعة دوازده امامی اند و به فارسی و ترکی تکلم می کنند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا).

راه اصلی تهران ـ دماوند از میان شهر بومهن می گذرد و آن را به دو قسمت شمالی ـ جنوبی تقسیم می کند و موجب گسترش خطیِ بافت شهر شده است . جاده های هراز (تهران ـ آمل ) و فیروزکوه (تهران ـ قائم شهر) در این شهر از هم جدا می شوند. شهر با راهی اصلی به طول سه کیلومتر به شهر گل دره در شمال غربی و راه اصلی دیگری آن هم به طول سه کیلومتر به شهر لوران در جنوب غربی مرتبط می شود.

اصلان تپه و قبرستان آن از دورة ساسانی ـ اسلامی و امامزاده سلطان مطهر از آثار تاریخی بومهن است ( سیمای میراث فرهنگی تهران ، ص 254؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، همانجا).

از تاریخ قبل از اسلام این شهر اطلاعی در دست نیست . به نوشتة اصطخری (ص 214) در قرن چهارم ØŒ در مسیر جادة قدیمی ری Ù€ طبرستان ØŒ Ú©Ù‡ ظاهراً همان جادة دورة ساسانی است ØŒ از ری به بَرْزیان (Ú©Ù‡ جایگاه کنونی آن روشن نیست ) یک مرØ‌له ØŒ از برزیان تا نامهند (ظاهراً همان بومهن کنونی ) یک مرØ‌لة بزرگ Ùˆ از نامهند تا آسک (ظاهراً اَسک کنونی ) یک مرØ‌له فاصله بود. مقدسی (ص 372) نام آن را بامْهِر ضبط کرده است .

در قرن هفتم نیز یاقوت Ø‌موی (ج 1ØŒ ص 481) به آبادی بامهر در مسیر ری Ù€ طبرستان اشاره کرده است . از آن پس تا قرن سیزدهم ØŒ در بارة بومهن اطلاعی در دست نیست . در 1267ØŒ رضاقلی خان هدایت در مسیر ساری به دارالخلافة تهران ØŒ از بومهن Ùˆ رود آن Ùˆ سردی هوای آنجا یاد کرده است (ج 10ØŒ ص 472Ù€473).

پولاک در پی سفر اولش به ایران (1267ـ1277/1851ـ 1860) در سفرنامة خود اشاره ای به بومهن دارد (رجوع کنید به ص 421). گوبینو نیز در کتاب خود با عنوان تاریخ ایرانیان (پاریس 1869) آبادی بومهن و چند آبادی دیگر دامنه های البرز را با آبادیهای دامنه های پیرنه و آلپ مقایسه کرده و مطالبی در بارة آنها ذکر کرده است (رجوع کنید به ج 1، ص 151).

اعتمادالسلطنه در فاصلة سالهای 1294 تا 1297 بومهن را با ضبطهای بوم هند/ بومهند آورده Ùˆ ذکر کرده است Ú©Ù‡ برای سهولت عبور Ùˆ مرور از تهران به مازندران ØŒ به دستور Ø‌اجی میرزابیک ØŒ از فراشهای ناصرالدین شاه (Ø‌Ú© : 1264Ù€ 1313)ØŒ پلی بر روی رود بومهن در آبادی بومهن ساخته شد (ج 2ØŒ ص 1012ØŒ ج 3ØŒ ص 1771ØŒ ج 4ØŒ ص 1895).

در دورة اØ‌مدشاه قاجار (Ø‌Ú© : 1327Ù€1344)ØŒ بومهن جزو املاک او به شمار Ù…ÛŒ آمد (مستوفی ØŒ ج 3ØŒ ص 345).

منابع : اصطخری Ø› اعتمادالسلطنه Ø› ایران . قانون تقسیمات کشوری آبان 1316ØŒ قانون تقسیمات کشور Ùˆ وظایف فرمانداران Ùˆ بخشداران ØŒ مصوب 16 آبان ماه 1316 ØŒ تهران ( بی تا. ) Ø› ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ مجموعه قوانین سال 1375 ØŒ تهران : روزنامة رسمی کشور، 1376 Ø´ Ø› همو، مجموعه قوانین Ùˆ مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ØŒ تهران 1370 Ø´ Ø› ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ØŒ تهران 1355 Ø´ Ø› ایران . وزارت کشور. ادارة Ú©Ù„ آمار Ùˆ ثبت اØ‌وال ØŒ کتاب اسامی دهات کشور ØŒ ج 1ØŒ تهران 1329 Ø´ Ø› ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی . دفتر تقسیمات کشوری ØŒ نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› ربیع بدیعی ØŒ جغرافیای مفصّل ایران ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› نورالدین برادران ØŒ صنعت استان تهران ØŒ ج 1ØŒ تهران : ادارة Ú©Ù„ صنایع استان تهران ØŒ 1379 Ø´ Ø› یاکوب ادوارد پولاک ØŒ سفرنامة پولاک ØŒ ترجمة کیکاووس جهانداری ØŒ تهران 1361 Ø´ Ø› عباس جعفری ØŒ گیتاشناسی ایران ØŒ ج 1: کوهها Ùˆ کوهنامة ایران ØŒ ج 2: رودها Ùˆ رودنامة ایران ØŒ تهران 1368Ù€1376 Ø´ Ø› رزم آرا؛ سازمان مدیریت Ùˆ برنامه ریزی استان تهران ØŒ سالنامة آماری استان تهران 1380 ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› سیمای میراث فرهنگی تهران ØŒ گردآورنده : سلیم سلیمی موید، تهران : سازمان میراث فرهنگی کشور، 1381 Ø´ Ø› فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ØŒ ج 38: تهران ØŒ تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلØ‌ ØŒ 1370 Ø´ Ø› مرکز آمار ایران ØŒ سرشماری عمومی نفوس Ùˆ مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان تهران ØŒ شهرستان تهران ØŒ تهران 1376 Ø´ الف Ø› همو، سرشماری عمومی نفوس Ùˆ مسکن 1375: نتایج تفصیلی Ú©Ù„ کشور ØŒ تهران 1376 Ø´ ب Ø› عبداللّه مستوفی ØŒ شرØ‌ زندگانی من ØŒ یا، تاریخ اجتماعی Ùˆ اداری دورة قاجاریه ØŒ تهران 1360 Ø´ Ø› Ù…Ø‌سن معتمدی ØŒ جغرافیای تاریخی تهران ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› مقدسی Ø› نقشة

تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ØŒ مقیاس 2500000:1ØŒ تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1379 Ø´ Ø› نقشة جدید مناطق شهرداری تهران ØŒ مقیاس 50000:1ØŒ تهران : گیتاشناسی ØŒ 1381 Ø´ Ø› نقشة سیاسی Ùˆ اقتصادی استان تهران ØŒ مقیاس 300000:1ØŒ تهران : گیتاشناسی ØŒ 1371 Ø´ Ø› رضاقلی بن Ù…Ø‌مدهادی هدایت ØŒ ملØ‌قات تاریخ روضة الصفای ناصری ØŒ در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ØŒ ج 8 Ù€10ØŒ تهران 1339 Ø´ Ø› یاقوت Ø‌موی Ø›

Joseph Arthur Gobineau, Histoire des Perses , Paris 1869.

/ فرزانه ساسان پور /

3) شهــر ، مرکز استان و شهرستان تهران و پایتخت ایران از سال 1205.

جغرافیای طبیعی . شهر تهران در کوهپایة جنوبی کوههای البرز مرکزی Ùˆ روی نهشته های آبرفتی اوایل دوران چهارم زمین شناسی (دورة کواترنری ) واقع است Ùˆ از کوهپایه های البرز مرکزی تا کنارة کویر در جنوب تهران گسترش دارد (Ù…Ø‌مودی ØŒ ص 23ØŒ 33). این شهر در دشتی واقع شده Ú©Ù‡ شیب آن از شمال به جنوب است . میان شهر تهران (با میانگین بلندی 300 ØŒ 1 متر) Ùˆ نزدیکترین قله به آن یعنی توچال (به ارتفاع 933 ØŒ 3 متر)ØŒ در فاصله ای کمتر از ده کیلومتر، اختلاف بلندی شدیدی وجود دارد ( پژوهش Ùˆ بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین ØŒ بخش 5ØŒ ص 7ØŒ 27). بر اساس آمار 1376 Ø´ ØŒ کمترین دمای شهر در زمستان (بهمن ) Ù’2ر7 - Ùˆ بیشترین دمای آن در تابستان (تیر) Ù’6ر41 Ùˆ جمع بارندگی سالانة آن 8ر144 میلیمتر است (سازمان هواشناسی کشور، ص 148).

با اینکه در برنامه ریزی در مورد شهر تهران ØŒ معمولاً مبنای وسعت Ù…Ø‌دودة تهران هفتصد کیلومتر مربع است ØŒ در واقع منطقة شهری تهران عبارت است از مجموعة شهر اصلی یا مادرْشهر تهران با مراکز جمعیت Ùˆ فعالیت اطراف آن Ú©Ù‡ با یکدیگر ارتباط روزمره دارند Ùˆ به عبارت دیگر «بازار واØ‌د کار Ùˆ مسکن » را تشکیل Ù…ÛŒ دهند. سرمایه گذاری عظیم در طرØ‌هایی همچون فرودگاه بین المللی امام خمینی ØŒ اØ‌داث پایانه ها Ùˆ بزرگراههای متعدد برون شهری ØŒ انتقال واØ‌دهای اقتصادی درون تهران به بیرون از Ù…Ø‌دودة شهر، ایجاد مجتمعها Ùˆ شهرکهای صنعتی Ùˆ شهرهای جدید Ùˆ نظایر اینها در شعاع سی تا شصت کیلومتری شهر، نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ تهران Ù…Ø‌دود به 22 منطقة این شهر نیست (غمامی ØŒ ص 37Ù€ 38) Ùˆ تهران Ùˆ Ù…Ø‌دودة شهری آن از نظر اقتصادی Ùˆ اجتماعی بر Ú©Ù„ شبکة شهری ایران مسلط گشته Ùˆ شبکة زنجیره ای وسیعی به وجود آورده است (توکلی نیا، ص 334). بنابراین ØŒ در سیاستگذاری Ú©Ù„ÛŒ برای شهر تهران Ù…Ø‌دودة وسیعی به نام «تهران بزرگ » در نظر گرفته Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ Ø‌دود هزار کیلومترمربع وسعت دارد Ùˆ فاصلة شمالیترین نقطه تا جنوبیترین آن Ø‌داکثر چهل کیلومتر Ùˆ شرقیترین تا غربیترین Ø‌داکثر هفتاد کیلومتر است (زگر ØŒ ص 235) Ùˆ بیش از 100 آبادیِ پیرامونی ØŒ در طول سالیان ØŒ در آن ادغام شده است (رجوع کنید به تکمیل همایون ØŒ ج 3ØŒ ص 104Ù€109).

سازند آبرفتی تهران شامل آبرفتهای جوان مخروط افکنه ای دورة کواترنری است که از دامنة جنوبی البرز مرکزی به سمت جنوب ، کم وبیش تا کنارة کویر، ادامه و گسترش می یابد و بخشی از دشت را در برمی گیرد و بخش گسترده ای از شهر روی آن بنا شده است . این سازنده به طور کلی از نهشته های سیلابی و رودخانه ای تشکیل شده است . بسترهای آن را تا شصت متر گزارش کرده اند ( پژوهش و بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین ، بخش 5، ص 7، 33، 42، برای اطلاع بیشتررجوع کنید به بخش اول مقاله : استان تهران ).

زمینی Ú©Ù‡ تهران بر سطØ‌ آن گسترش یافته ØŒ یکپارچه Ùˆ مستØ‌Ú©Ù… نیست ØŒ بلکه گسلهای Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ بزرگی آن را شکسته Ùˆ قطعه قطعه کرده اند، Ú©Ù‡ بیشتر جهت شمال غربی Ù€ جنوب شرقی یا غربی Ù€ شرقی دارند. شواهد نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ این قطعات اغلب نسبت به هم Ø‌رکتهایی داشته اند. نیمة شمالی تهران از نظر Ø‌رکت گسلها آسیب پذیرتر از نیمة جنوبی آن است . هرچند مطالب مستدلی در زمینة امکان زمین لرزه های شدید در تهران نوشته شده Ùˆ در سالهای اخیر، وقوع صدها زمین لرزه در مشرق Ùˆ شمال شرقی تهران (Ù…Ø‌دودة گرمسار تا فیروزکوه ) ثبت شده است ØŒ گسلهای اصلی از شهر تهران نمی گذرد. تنها گسل مهم سراسری به طول صدها کیلومتر، درست از پای توچال یعنی از شمال فرØ‌ زاد Ùˆ سعادت آباد Ùˆ ولِنْجک Ùˆ نیاوران Ù…ÛŒ گذرد. در شمال کهریزک نیز گسل مهم دیگری قرار دارد Ú©Ù‡ به سمت گرمسار ادامه Ù…ÛŒ یابد. در فاصلة این دو گسل اصلی ØŒ دهها گسل قائم یا مایل Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ÛŒ هست Ú©Ù‡ بیشتر زیربنای زمینهای شمال تهران را در بر گرفته Ùˆ اØ‌تمالاً از گسلهای اصلی خطر کمتری دارند (Ù…Ø‌مودی ØŒ ص 40).

علاوه بر زلزله هایی Ú©Ù‡ در پیرامون تهران روی داده Ùˆ در این شهر هم اØ‌ساس شده ØŒ در دو سدة اخیر زلزله هایی نیز تهران را لرزانده Ùˆ سبب ویرانیهایی شده است ØŒ از جمله زمین لرزه ای (1ر7 ریشتر) در 2 شوال 1245 در دورة فتØ‌علی شاه Ú©Ù‡ دماوند Ùˆ شمیرانات را ویران کرد، به کاروانسرای جاجرود Ùˆ شهر تهران آسیب رساند، سبب مرگ سی تن شد Ùˆ بر اثر آن تمامی ساختمانهای تهران آسیب دید، بخشی از بازار Ùˆ قسمتی از کاخ گلستان Ùˆ خانه های پیرامون آن ویران شد، به ارگ تهران Ùˆ تالار بزرگ مدعوین Ùˆ چند ساختمان بزرگ Ùˆ ساختمان سفارت انگلیس آسیب شدیدی وارد شد Ùˆ Ø‌دود یک میلیون تومان خسارت وارد آمد. مردم تهران Ùˆ خانوادة سلطنتی مدتی در چادر به سر بردند. اØ‌تمالاً گسل مُشا سبب وقوع این زمین لرزه بوده است ( پژوهش Ùˆ بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین ØŒ بخش 5ØŒ ص 233Ø› امبرسز Ùˆ ملویل ØŒ ص 180Ù€ 184).این گسل از 1076 تا 1245 دو زمین لرزة ویرانگر Ùˆ چندین زمین لرزة Ú©ÙˆÚ†Ú© به وجود آورد ( پژوهش Ùˆ بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین ØŒ بخش 5ØŒ ص 264).

از نظر آب و هوا، کوههای اطراف تهران مانع بزرگی در راه نفوذ توده های هوا به شمار می آیند و موجب سکون نسبی هوا در تهران می شوند. با این موانع طبیعی و پایین بودن سرعت باد در بعضی فصول ، بخصوص در زمستان ، پدیدة وارونگی هوا به وقوع می پیوندد که موجب افزایش آلودگی هوا می شود(توکلی نیا، ص 220ـ221).

عکس هوایی تهران (Ø‌ 1344 Ø´ ) آبراهه ها Ùˆ مسیلهای فراوانی را در شهر Ùˆ اطراف آن نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ آبهای شهر را به خارج هدایت Ù…ÛŒ کردند. این مسیلها از شمال شهر شروع Ùˆ متناسب با شیب زمین ØŒ به طرف جنوب شرقی Ùˆ کمتر به سوی جنوب غربی ادامه Ù…ÛŒ یافتند. در گذشته ØŒ مسیلها براØ‌تی بخشی از بارشهای سالانه Ùˆ قسمتی از آب قناتهای قدیم را در Ù…Ø‌دودة شهر تهران دفع Ù…ÛŒ کردند، لیکن در دهه های اخیر، به علت گسترش شهر، به این نقش توجه چندانی نشده Ùˆ کاربرد آنها تغییر یافته است Ø› در اکثر موارد بستر مسیلها بکلی زیر ساختمان Ùˆ تأسیسات شهری رفته Ùˆ مسیر پاره ای از مسیلها نیز تغییر یافته است . مثلاً، در تجریش سه رود وجود دارد: دربند یا جعفرآباد (نام قدیم آن مقصودبیک ØŒ برای اطلاع بیشتررجوع کنید به بخش دوم مقاله : شهرستان )ØŒ گلابدره (نام قدیم آن صالØ‌ بیک ) در مشرق Ú©Ù‡ در زیر پل تجریش به دربند Ù…ÛŒ پیوندد Ùˆ رود فصلی ولنجک (نام قدیم آن یعقوب بیک ) در مغرب ØŒ Ú©Ù‡ امروزه اثر Ú©Ù…ÛŒ از آن باقی مانده است . این رود از بلندیهای پیرامون ولنجک سرچشمه Ù…ÛŒ گرفته است .

گسترش بی ضابطة شهر و تصرف بستر رودخانه ها در گذشته ای نه چندان دور، سبب باریک شدن بیش از اندازة گذرگاه این رودها، بویژه رود گلابدره ، شده تا جایی که در بسیاری جاها تنها باریکه ای از بستر رود باقی مانده است (صابری ، ص 214).

شبکة رودخانه ای شمال تهران از مشرق به مغرب عبارت است از: دارآباد، دربند، دَرَکه ØŒ فرØ‌ زاد Ùˆ Ø‌صارک . در این دره ها آبادیهایی وجود داشته Ú©Ù‡ اکنون جزو تهران شده اند. کشاورزی در این آبادیها با استفاده از آب این رودها انجام Ù…ÛŒ گرفته Ùˆ اشتغال اصلی اهالی کشاورزی بوده است . آبادیهای این دره ها در 1311 Ø´ عبارت بود از: فرØ‌ زاد Ú©Ù‡ قریة مهم درة فرØ‌ زاد است Ø› درکه Ùˆ اِوین Ùˆ در جنوب آنها ونک ØŒ واقع در درة درکه Ø› تجریش مرکز شمیرانات ØŒ در دره های پس قلعه Ùˆ دربند (قصر ییلاقی سلطنتی سعدآباد در درة دربند واقع است Ùˆ قرای دیگر دربند، زِرگَنده Ùˆ قُلهَک بوده است )Ø› امامزاده قاسم Ú©Ù‡ قریة مهم درة امامزاده قاسم است ØŒ این دره در سرپل تجریش به درة دربند متصل Ù…ÛŒ شود؛ دارآباد Ú©Ù‡ قریة مهم درة دارآباد است ØŒ سیلابهای این دره از مشرق تهران Ù…ÛŒ گذرد (کیهان ØŒ ج 2ØŒ ص 362)Ø› آبادی Ú©ÙŽÙ† در درة رودخانة Ú©Ù† Ø› Ùˆ آبادی Ø‌صارک در درة رودخانة Ø‌صارک .

تا قبل از دورة قاجار، آب مصرفی تهران از کوههای شمالی تهران تأمین Ù…ÛŒ شد (Ù…Ø‌مودی ØŒ ص 38ØŒ 44). بعدها آب مشروب شهر منØ‌صر به چند رشته قنات وقفی Ùˆ مازاد آب قنات شاه شد Ùˆ تهران با Ú©Ù… آبی مواجه گردید، تا آنکه میرزاعیسای وزیر (قائم مقام فراهانی ØŒ متوفی 1238)ØŒ قناتهای بسیاری Ø‌فر کرد (کیهان ØŒ ج 2ØŒ ص 319). سپس در اواسط سلطنت Ù…Ø‌مدشاه قاجار (Ø‌ 1255) به دستور صدراعظم او، Ø‌اجی میرزاآقاسی (متوفی 1265)ØŒ دو نهر بزرگ از رودخانة کرج جدا کردند Ùˆ به تهران آوردند: یکی ØŒ نهری Ú©Ù‡ از دامنة البرز عبور Ù…ÛŒ کرد Ùˆ از شمال قریة طرشت Ù…ÛŒ گذشت Ùˆ به عباس آباد منتهی Ù…ÛŒ شد، Ú©Ù‡ پس از فوت Ø‌اجی میرزاآقاسی بکلی بی استفاده ماند؛ دیگری ØŒ نهری Ú©Ù‡ از زیر جادة تهران Ù€ قزوین Ù…ÛŒ گذشت Ùˆ به قریة یافت آباد Ù…ÛŒ رسید. سرانجام ØŒ متعاقب خشکسالی 1306 Ø´ ØŒ بلدیه تصمیم گرفت به هر زØ‌مت Ùˆ قیمتی برای تهران آب تهیه کند. کارشناسان ØŒ Ø‌فر مجرای کرج را پیشنهاد کردند Ú©Ù‡ فوراً اجرا شد (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 319Ù€320).

تا پیش از بنای سد مخزنی امیرکبیر، 26 رشته قنات Ùˆ Ø‌َقّابه ای Ú©Ù‡ تهران از رودخانة کرج داشت (مقدار ثابت : 848 لیتر در ثانیه ØŒ به اضافة 984 شار (دِبی ) دائمی رودخانه Ú©Ù‡ مقدار آن در هر فصل متفاوت بود)ØŒ آب مصرفی تهران را تأمین Ù…ÛŒ کرد (ایران . وزارت نیرو، ص 29). با افزایش جمعیت ØŒ این Ø‌قّابه Ùˆ آب قناتهای جاری در شهر، نیاز روزافزون آب را مرتفع نمی کردند Ùˆ چون جریان این آب Ùˆ توزیع آن در منازل ØŒ به وسیلة جویهای روباز صورت Ù…ÛŒ گرفت ØŒ قبل از اینکه به مصرف اصلی برسد، مقداری از آن (شاید نصف آن ) بر اثر فرونشستن در زمین Ùˆ تبخیر، تلف Ù…ÛŒ شد Ùˆ بقیه نیز در معرض آلودگیهای گوناگون بود (ظهیری ØŒ ص 147). برای جبران کمبود آب تهران لازم بود آب رودخانة کرج ØŒ یعنی یکی از اساسیترین Ùˆ مطمئنترین منابع تأمین آب پایتخت ØŒ مهار گردد. با پایان یافتن مطالعات راجع به اØ‌داث سد مخزنی چند منظورة امیرکبیر بر روی رودخانة کرج ØŒ در فاصلة 63 کیلومتری شمال غربی تهران Ùˆ در 23 کیلومتری جادة کرج Ù€ چالوس در تنگة واریان ØŒ کارهای ساختمانی این سد در 1337 Ø´ آغاز شد Ùˆ در 3 آبان 1340 با گنجایش Ú©Ù„ مخزن 205 میلیون مترمکعب افتتاØ‌ Ùˆ بهره برداری گردید. با اØ‌داث این سد، Ø‌قّابة شهر تهران ØŒ Ú©Ù‡ Ø‌دود 55 میلیون مترمکعب در سال بود، به 184 میلیون مترمکعب در سال افزایش یافت . نیروگاه سد دارای دو واØ‌د توربین Ùˆ مولّد برق ØŒ هریک به قدرت 000 ØŒ 45 کیلووات ØŒ است (ایران . وزارت نیرو، همانجا؛ فرهنگی ØŒ ص 100).

افزایش جمعیت تهران ØŒ تأمین آب آشامیدنی ساکنان پایتخت را از منبعی غیر از سد امیرکبیر، ضروری Ù…ÛŒ ساخت . مطالعاتی برای انتقال آب رودخانه های هراز Ùˆ جاجرود Ùˆ اØ‌داث سدهای لَتیان Ùˆ لار صورت گرفت Ùˆ در مرØ‌لة اول سد لتیان بر رودخانة جاجرود، در 35 کیلومتری شمال شرقی تهران ØŒ با گنجایش Ú©Ù„ مخزن 95 میلیون متر مکعب ØŒ ساخته شد Ú©Ù‡ کار ساختمان آن از 1343 Ø´ تا 1346 Ø´ طول کشید. این سد در 25 اردیبهشت 1346 Ø´ افتتاØ‌ Ùˆ سد فرØ‌ناز پهلوی نامیده شد Ú©Ù‡ بعدها به سد لتیان تغییر کرد. سد چند منظورة لتیان علاوه بر تأمین قسمتی از آب شهر تهران (هشتاد میلیون مترمکعب در سال )ØŒ سی هزار هکتار از زمینهای دشت ورامین را نیز مشروب Ù…ÛŒ سازد. بعلاوه دارای نیروگاهی به قدرت 500 ØŒ 22 کیلووات است Ú©Ù‡ تا 000 ØŒ 45 کیلووات قابل افزایش است (ایران . وزارت نیرو، ص 44ØŒ 130Ø› فرهنگی ØŒ ص 128). کار ساختمان سد لار بر رودخانة لار نیز در 1353 Ø´ شروع شد Ùˆ در 1359 Ø´ ØŒ با گنجایش Ú©Ù„ مخزن 960 میلیون متر مکعب ØŒ خاتمه یافت (فرهنگی ØŒ ص 112).

جغرافیایی انسانی . در 1304 Ø´ ØŒ تهران رسماً عنوان شهر یافت (رجوع کنید به ایران . وزارت کشور، معاونت سیاسی ØŒ ص 26). بر اساس آخرین سرشماری عمومی نفوس Ùˆ مسکن ØŒ شهر تهران در 1375 Ø´ دارای 845 ØŒ 758 ØŒ 6 تن جمعیت ساکن در 22 منطقة شهرداری ØŒ شامل Ù…Ø‌دودة قانونی با Ø‌دود هفتصد کیلومترمربع وسعت ØŒ بوده است (مرکز آمار ایران ØŒ 1376 Ø´ ØŒ ص هفتاد Ùˆ شش ). از این جمعیت ØŒ 37ر98% مسلمان ØŒ 85ر0% مسیØ‌ÛŒ ØŒ 16ر0% زردشتی ØŒ 10ر0% کلیمی Ùˆ 52ر0% پیروان ادیان دیگرند (مرکزآمار ایران ØŒ 1378 Ø´ ØŒ ص شانزده ). زبان رایج در تهران ØŒ زبان فارسی با لهجة تهرانی است (رجوع کنید به ادامة مقاله ).

ایستگاه راه آهن در جنوب شهر و پایانه های مسافربری در مشرق و جنوب و غرب و فرودگاههای مهرآباد در غرب و امام خمینی در جنوب غربی مبدأ و مقصد مواصلاتی این شهر با اقصی نقاط ایران و جهان هستند. از فرودگاه نظامی قدیمی آن (دوشان تپه ) برای آموزش پرواز استفاده می شود ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 38، ص 97ـ 98).

در 1379 Ø´ ØŒ قطار شهری (مترو) تهران Ù€ کرج ØŒ Ùˆ در 1380 Ø´ ØŒ قطار درون شهری در دو Ù…Ø‌ور شمال Ù€ جنوب Ùˆ مغرب Ù€ مشرق شروع به کار کرد.

در زمینه های فرهنگی Ùˆ آموزشی Ùˆ ورزشی Ùˆ تفریØ‌ÛŒ ØŒ شهر تهران در 1373 Ø´ دارای این اماکن بوده است : مصلا (از ساخته های بعد از انقلاب اسلامی ایران ) به مساØ‌ت دو میلیون متر مربع در اراضی عباس آباد در منطقة 7 شهرداری ( راهنمای فرهنگی تهران ØŒ ص 3)ØŒ 1400 مسجد (رجوع کنید به همان ØŒ ص 7Ù€157)ØŒ 209 تکیه Ùˆ Ø‌سینیة ثابت (ص 159Ù€167)ØŒ 78 امامزاده Ùˆ زیارتگاه (ص 169Ù€173)ØŒ سی مرکز آموزش علوم دینی (ص 175Ù€176)ØŒ برای پیروان سایر ادیان از جمله برای زردشتیان چهار آدریان (ص 179Ù€180)ØŒ برای کلیمیان هجده کنیسه (ص 180Ù€182) Ùˆ برای مسیØ‌یان سی کلیسا (ص 182Ù€ 185)ØŒ 354 پیش دبستان (ص 251Ù€280)ØŒ 268 ØŒ 2 دبستان (ص 283Ù€403)ØŒ 081 ØŒ 1 مدرسة راهنمایی (ص 405Ù€432)ØŒ 592 دبیرستان (ص 477Ù€524)ØŒ نُه دانشسرا (ص 527 Ù€ 528)ØŒ 92 هنرستان (ص 531 Ù€537)ØŒ شانزده مرکز تربیت معلم (ص 539 Ù€542)ØŒ 95 دانشگاه ØŒ دانشکده ØŒ آموزشکده Ùˆ مرکز آموزش عالی (ص 563 Ù€577)ØŒ دَه مؤسسة عالی آموزش هنر (ص 581 Ù€583)ØŒ هشت هنرستان هنر (ص 585 Ù€ 586)ØŒ 34 آموزشگاه آزاد هنر (ص 589Ù€595)ØŒ هفتاد مرکز پژوهشی (ص 1117Ù€1131)ØŒ بیست کتابخانة عمومی (ص 605Ù€ 609)ØŒ 382 کتابخانة اختصاصی (ص 611Ù€657)ØŒ 135 کتابخانة دانشگاهی (ص 659Ù€676)ØŒ 31 مرکز فرهنگی Ù€ هنری کودکان Ùˆ نوجوانان (ص 683Ù€ 688)ØŒ 23 نگارخانه (ص 691Ù€694)ØŒ 77 سینما (ص 709Ù€713)ØŒ 32 موزه (ص 717Ù€721)ØŒ 468 چاپخانه (ص 901Ù€944)ØŒ 814 کتاب فروشی Ùˆ انتشارات (ص 963Ù€1033)ØŒ 123 باشگاه (ص 1047Ù€1067)ØŒ 39 زورخانه (ص 1069Ù€1073)ØŒ 71 استخر (ص 1075Ù€1087)ØŒ 23 ورزشگاه (ص 1039Ù€1044)ØŒ 71 ورزشگاه اختصاصی بانوان (ص 1093Ù€ 1104)ØŒ چهار مجموعة فرهنگی Ù€ ورزشی (ص 815 Ù€ 816)ØŒ یازده مجموعة فرهنگی Ù€ تفریØ‌ÛŒ (ص 819 Ù€ 823)ØŒ 433 بوستان (ص 827 Ù€860) Ùˆ 72 بنای تاریخی (ص 863 Ù€ 878). همچنین ØŒ تهران دارای 513 نشریه بوده است (ص 725Ù€ 806). مجموعة فرهنگی آزادی (نام آن در گذشته : موزة شهیاد)ØŒ واقع در میدان آزادی ØŒ در 1350 Ø´ (ص 681) Ùˆ مجموعة ورزشی آزادی (نام آن در گذشته : مجموعة ورزشی آریامهر)ØŒ در ناØ‌یة غرب تهران در 1353 Ø´ (ص 1035) بهره برداری شدند. در 1357 Ø´ ØŒ فرهنگسرای نیاوران در شمال شرقی شهر (ص 680) Ùˆ در 1370 Ø´ ØŒ فرهنگسرای بهمن در جنوب شهر (ص 679) گشایش یافت . خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (تأسیس در 1313 Ø´ با نام خبرگزاری پارس Ø› ص 811) Ùˆ سازمان صدا Ùˆ سیما (تأسیس در 1319 Ø´ با نام رادیو ایران Ø› ص 807) دو مرکز مهمّ اطلاع رسانی این شهر در سطØ‌ ملی Ùˆ بین المللی است .

گفتنی است Ú©Ù‡ از 1373 تا پایان 1382 Ø´ ØŒ تعدادی از داده های آماری مذکور تغییر یافته است Ø› مثلاً شمار مساجد به 000 ØŒ 2 (استعلام از مرکز رسیدگی به امور مساجد، تهران )ØŒ تعداد مدرسة راهنمایی به Ø‌دود 800 ØŒ 1ØŒ دبیرستان به 500 ØŒ 1 Ùˆ هنرستان به 450 رسیده ØŒ تعداد کتابخانه های عمومی تا هشتادو کتابخانه های مساجد تا نود افزایش یافته ( فضاهای فرهنگی ایران ØŒ ج 1ØŒ ص 66Ù€ 71ØŒ ج 3ØŒ ص 41Ù€49)ØŒ شمارة ناشران فعال به بیش از 700 ØŒ 3 تا رسیده (بر اساس استعلام از خانة کتاب )ØŒ بوستانهای تهران (شامل بوستانهای Ù…Ø‌له ای ØŒ منطقه ای Ùˆ فرامنطقه ای ) تا 275 ØŒ 1 افزایش یافته (رجوع کنید به اطلس پارکهای تهران ) Ùˆ تعداد نشریات دارای مجوّز از مرز 500 ØŒ 1 گذشته است ( رجوع کنید به ایران . وزارت فرهنگ Ùˆ ارشاد اسلامی ØŒ 1383Ø´ ). در 1372Ø´ ØŒ فرهنگسرای جوان (نام پیشین آن : فرهنگسرای خاوران ) در جنوب شرقی تهران به بهره برداری رسیده Ùˆ تا پایان 1382 Ø´ ØŒ پنج خبرگزاری داخلی نیز در این شهر تأسیس شده است .

واژه . نگارش نام این شهر به صورت « طهران »، از نخستین نوشته هایی Ú©Ù‡ در بارة تهران Ùˆ تهرانی در دست داریم تا همین سالهای اخیر، رایج بود، زیرا جغرافی نویسان Ùˆ سایر مؤلفان Ú©Ù‡ به زبان عربی Ù…ÛŒ نوشتند اغلب نامهای ایرانی را Ú©Ù‡ با ت آغاز Ù…ÛŒ شد با « Ø· » ضبط کرده بودند ( د. اسلام ØŒ چاپ اول ØŒ ج 8ØŒ ص 713). یاقوت Ø‌موی (ج 3ØŒ ص 564) با اینکه طهران را به کار برده ØŒ این کلمه را عجمی دانسته Ùˆ متذکر شده است Ú©Ù‡ اهالی آنجا، آن را تهران Ù…ÛŒ گویند، چون در زبان آنها Ø· وجود ندارد. در آثار مورخان Ùˆ جغرافیدانان Ùˆ لغت شناسان ØŒ تا دورة رضاشاه پهلوی (Ø‌Ú© : 1304Ù€1320 Ø´ )ØŒ بیشتر واژة طهران متداول بود. فرهاد میرزاقاجار (معتمدالدوله ØŒ متوفی 1305) نیز در کتاب جام جم (ص 460) تهران را با Ø· آورده است ØŒ اما علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه ØŒ Ú©Ù‡ در 1270 وزیر علوم ناصرالدین شاه شد، نگارش واژة تهران را با ت ترجیØ‌ داد (اعتمادالسلطنه ØŒ 1367Ù€ 1368 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 824 Ù€ 825). در متن قانون اساسی مشروطه (14 ذیقعدة 1324) Ùˆ متمم آن (29 شعبان 1325) طهران به کار رفته است . جمال زاده (ص 8 Ù€10) هم در 1339 طهران نوشته Ùˆ با اینکه در دورة رضاشاه املای تهران رسمیت یافت ØŒ تا مدتها برخی نویسندگان طهران Ù…ÛŒ نوشتند، مثلاً در لغت نامة دهخدا اطلاعات در بارة تهران ذیل «طهران » آمده است .

با اینکه تلاشهای زبان شناسیِ چندی در بارة ریشة واژة تهران صورت گرفته ، ریشه و معنای آن چندان روشن نیست . کسروی (1335 ش ، ص 16ـ 18؛ همو، 1378 ش ، ص 212ـ 213، 215، 219) تهران را به معنای «جایگاه و سرزمین گرم » و مرکّب از دو جزء ته (گرم ) و ران (جا) دانسته و روی هم رفته آن را «گرمگاه » معنا کرده است . وی (1335 ش ، ص 9ـ 15؛ همو، 1378ش ، ص 205، 212ـ216) شمیران را نیز به معنای «جایگاه و سرزمین سرد»، مرکّب از دو جزء شمی (سرد) و ران (جا)، دانسته و روی هم رفته آن را «سردگاه » معنا کرده است ؛ به نوشتة او شمیران تابستانگاه تهرانیان است ، اما شهریار عدل (ص 14ـ 15) نظر کسروی را در بارة بخش اول این نامها نپذیرفته است .

تهران تا دورة صفویه . تاکنون سنگنبشته ØŒ سند یا نوشتاری پیدا نشده Ú©Ù‡ در آن نام تهران ØŒ Ú†Ù‡ در پیش از اسلام Ú†Ù‡ در دو سدة نخستین پس از اسلام ØŒ آمده باشد (همان ØŒ ص 13Ù€14). سفالینه های منقوش شش هزارساله در چشمه علی Ùˆ سفالهای خاکستری Ù€ سیاهِتپه های قیطریه Ùˆ آثار تپه های دروس Ùˆ چیذر نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ جماعات آریایی از پایان هزارة دوم پیش از میلاد مسیØ‌ در آنجاها زندگی Ù…ÛŒ کرده اند (همان ØŒ ص 9Ù€12). مناطق باستانی دیگری نیز در اطراف تهران کشف شده است . سفال خاکستری Ù€ سیاه گسترة وسیعتری را در بر Ù…ÛŒ گیرد Ú©Ù‡ خوجیر، تهران پارس ØŒ فشاپویه ØŒ Ø‌صارک شمیران ØŒ پل رومی ØŒ اوین Ùˆ بوستان پنجمِ خیابان پاسداران Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ فرودگاه امام خمینی از آن جمله اند (کامبخش فرد، مقدمه ).

اوضاع مناسب طبیعی در کوهپایه های شمال تهران تاریخی ØŒ از جمله امکان کندن قنات ØŒ پیدایش آبادیهایی (مانند آبادی تهران ) را به هنگام گسترش قنات Ù…Ø‌تمل Ù…ÛŒ سازد. در صورتی Ú©Ù‡ نوشتة سیدظهیرالدین مرعشی (ص صدوهفت Ù€ صدوهشت ) را Ú©Ù‡ در وصف جنگ افراسیاب با منوچهر، از ری Ùˆ دولاب تهران نام برده ØŒ بر پایة اسناد تاریخی بدانیم ØŒ به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ نام تهران در پیش از اسلام ØŒ هم به آبادی تهران هم به پهنه ای شامل روستاهای پیرامون تهران اطلاق Ù…ÛŒ شده است .

نام تهرانِ ری در قرن سوم با نام Ù…Ø‌مدبن Ø‌ماد تهرانی (رازی )ØŒ Ù…Ø‌دّث ØŒ همراه است . در منابع ØŒ از تاریخ تولد ابن Ø‌ماد اطلاعی نیامده ØŒ ولی ذهبی در سیر اعلام النّبلاء (ج 12ØŒ ص 629) Ùˆ تاریخ الاسلام (Ø‌وادث Ùˆ وفیات 261Ù€280ØŒ ص 443)ØŒ سن او را در هنگام وفات (271) بیش از هشتاد سال ذکر کرده (نیز رجوع کنید به ابن Ø‌َجر عَسقَلانی ØŒ ج 9ØŒ ص 104Ù€ 105Ø› بهرامیان ØŒ ص 25) Ú©Ù‡ به این ترتیب Ù…ÛŒ توان Ø‌دس زد تاریخ تولد ÙˆÛŒ ØŒ Ø‌دود 191 بوده است . ابن ابی Ø‌اتم رازی (متوفی 327) نیز شاگرد Ù…Ø‌مدبن Ø‌ماد بوده Ú©Ù‡ نخستین بار در ری از ÙˆÛŒ Ø‌دیث شنیده است (رجوع کنید به ابن ابی Ø‌اتم ØŒ ج 7ØŒ ص 240Ø› بهرامیان ØŒ ص 26). ابن قَیْسَرانی (متوفی 507) در الانساب المتفقة (ص 98) به نقل از Ù…Ø‌مدبن Ø‌ماد گفته Ú©Ù‡ تهرانِ ری از تهرانِ اصفهان مشهورتر بوده Ùˆ سمعانی (متوفی 562) نیز آن را تأیید کرده است (رجوع کنید به ج 2ØŒ ص 252Ø› قس بهرامیان ØŒ ص 25). تأیید نسبتِ Ù…Ø‌مدبن Ø‌ماد به تهران ØŒ Ù…ÛŒ رساند Ú©Ù‡ آبادی تهران دست Ú©Ù… از آغاز دوران اسلامی وجود داشته است (عدل ØŒ ص 14).

نام تهران ØŒ پیش از الانساب ابن قیسرانی ØŒ در برخی منابع ذکر شده ØŒ مثلاً غفاری قزوینی ØŒ در ذکر لشکرکشیهای Ù…Ø‌مود غزنوی ØŒ اشاره کرده Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ در 12 جمادی الاولی 420 به طهران Ø‌مله برد Ùˆ اراضی دولاب را فتØ‌ کرد (ص 78) Ùˆ تاریخ ØŒ جز فاجعة مغول ØŒ فاجعه ای به دردناکی Ø‌ملة سلطان Ù…Ø‌مود، برای مردم شیعة پهنة طهران ØŒ به یاد ندارد (کریمان ØŒ ص 76). Ù…Ø‌مدبن علی راوندی نیز از تهران Ùˆ دولاب (ص 293) Ùˆ اطراف این شهر (ص 111Ù€112) یاد کرده است .

تا Ø‌ملة مغول (سدة هفتم )ØŒ هنوز تهران به صورت قریه بود Ùˆ برپایة اسناد تاریخی ØŒ دیه های دولاب Ùˆ تجریش Ùˆ ونک از تهران مشهورتر بودند. قریة تهران ØŒ مانند دیگر روستاهای منطقة ری ØŒ زیر نظر خوارزمشاهیان بود (تکمیل همایون ØŒ ج 1ØŒ ص 35). یاقوت Ø‌موی (ذیل «طهران »)ØŒ از قول یکی از اهالی ری ØŒ برخی از ویژگیهای قریة تهران را در 617 چنین آورده Ú©Ù‡ تهران یکی از قرای ری است ØŒ میان این دو تقریباً یک فرسنگ فاصله است ØŒ قریة تهران بسیار بزرگ (قریة کبیرة ) است Ùˆ در زیر زمین ساخته شده Ùˆ هیچکس نمی تواند به خانه های آن دسترسی یابد، مگر آنکه خود تهرانیها بخواهند، بارها اتفاق افتاده Ú©Ù‡ آنها بر ضد سلطان شورش کرده اند Ùˆ سلطان چاره ای نداشته جز آنکه ØŒ آنان را با Ø‌یله به دام اندازد. به گفتة ÙˆÛŒ (همانجا) در این شهر دوازده Ù…Ø‌له وجود دارد Ú©Ù‡ پیوسته با یکدیگر در جدال اند Ùˆ ساکنان یک Ù…Ø‌له به Ù…Ø‌لة دیگر نمی روند. این قریه باغها Ùˆ بستانهای درهم تنیدة بسیار دارد. در 617ØŒ هنگام Ø‌ملة مغولان به ری ØŒ تهران هنوز مهاجران ری را در خود جای نداده بود؛ ازینرو، نوشتة یاقوت Ø‌موی Ù…ÛŒ تواند بیانگر یکی از مراØ‌Ù„ تØ‌ول تاریخی تهران باشد. قزوینی در 674 در آثارالبلاد Ùˆ اخبارالعباد (ص 228) Ù…ÛŒ نویسد Ú©Ù‡ تهران روستای بزرگی است از روستاهای ری ØŒ دارای بوستانهای انبوه Ùˆ درختان پربار، Ùˆ میوه های تهران ØŒ بویژه انار آن ØŒ بسیار نیکوست .

به گفتة خواندمیر (ج 3ØŒ ص 143Ø› قس تکمیل همایون ØŒ ج 1ØŒ ص 36)ØŒ در عهد غازان خان (694Ù€703) تهران «مُعَسْکَر» (لشکرگاه ) بود. در قرن هشتم ØŒ تهرانِ تØ‌ت استیلای آخرین ایلخانان ØŒ به اندازة قبل جمعیت نداشت ØŒ اما قصبة معتبری بود. چون ری ØŒ ام البلاد ایران ØŒ از Ø‌ملة مغول به بعد رو به ویرانی نهاده بود، ورامین ترقی کرد Ùˆ مرکز Ù…Ø‌Ù„ÛŒ تومانِ ری شد. تهران نیز از نواØ‌ÛŒ بزرگ Ùˆ قصبه ای معتبر در غار، یکی از چهار بخش شهر سابق ری ØŒ بود (Ø‌مداللّه مستوفی ØŒ ص 53 Ù€ 55). غازان خان برای عمران شهر ری کوششهای اندکی کرد (همان ØŒ ص 53) Ùˆ ورامین نیز سرانجام به صورت تلّی از خاک در آمد. اما تهران در قرن هشتم Ùˆ نهم ØŒ بتدریج از این رویدادها سود برد (عدل ØŒ ص 20)ØŒ به طوری Ú©Ù‡ کلاویخو ØŒ سفیر اسپانیا Ú©Ù‡ در عهد تیمور از تهران دیدن کرد (5 Ù…Ø‌رّم 807/6 ژوئیة 1404)ØŒ آنجا را شهر نامیده است (ص 175) Ùˆ آنجا را ناØ‌یه ای پهناور Ùˆ خرّم وصف کرده Ú©Ù‡ اطرافش دیواری نیست Ùˆ در آن همة وسایل آسایش یافته Ù…ÛŒ شود Ùˆ در قلمرو Ø‌کومت داماد تیمور است (کلاویخو، ص 176). باباشیخ ØŒ یکی از رجال دورة تیموری ØŒ Ù…Ø‌Ù„ اقامت کلاویخو را در مهمانسرایی (همان ØŒ ص 175) تعیین کرد Ú©Ù‡ تیمور به هنگام گذشتن از این Ø‌دود در آن منزل Ù…ÛŒ کرده Ùˆ در واقع بهترین خانة شهر تهران بوده است . باباشیخ فردای ورود کلاویخو، او را به سرای خود دعوت کرد Ùˆ در شاه نشین سرای خود نشاند (کلاویخو، ص 175) Ú©Ù‡ نشان Ù…ÛŒ دهد در این دوره ØŒ مساکن دیگری نیز وجود داشته Ùˆ از مدتی پیش ØŒ در شهرـ باغ تهران بناهایی بیرونی بوده است . از قرن هفتم به بعد، با گذشت زمان Ùˆ پس از ویران شدن ری در 617 Ùˆ افول ورامین در قرن هشتم ØŒ تعداد این بناها به یقین افزایش یافته است .

شهرسازی خاص تهران ØŒ Ú©Ù‡ شامل باغهای Ù…Ø‌صور Ùˆ خانه های زیرزمینی با دهلیزهای متعدد (همانند لانة موش کور) بوده ØŒ علت اصلی بی Ø‌صار بودن شهر بوده است . علت اینکه تهران قرنها Ùˆ تا 961 Ú©Ù‡ شاه طهماسب اول صفوی (Ø‌Ú© :930Ù€ 984) نخستین Ø‌صار Ùˆ بازار آن را ساخت ØŒ بی برج Ùˆ بارو بوده ØŒ تسخیرناپذیری آن بوده است . در آغاز قرن دهم ØŒ تهران به مجتمعی بدل شده بود Ú©Ù‡ با انتظارات جمعیت جدید، سازگارتر بود؛ شهری با خانه های معمولی ØŒ بازار، معابر Ùˆ Ø‌صاری Ú©Ù‡ از شهر Ø‌فاظت Ù…ÛŒ کرد. قدرت Ø‌اکم نیز در این امر نفع داشت ØŒ زیرا به این ترتیب بهتر Ù…ÛŒ توانست از مردم مالیات بگیرد Ùˆ آنان را زیرنظر داشته باشد. توجه نخستین سلاطین صفوی به آرامگاه یکی از اسلافشان در ری (رجوع کنید به ادامة مقاله )ØŒ تنها عامل اقدامات آنها در تهران نبود (عدل ØŒ ص 16Ù€17).

دوازده Ù…Ø‌لة تهران ــ Ú©Ù‡ اØ‌تمالاً با مجموعه های گسترده Ùˆ پراکندة شهر، متشکل از خانه ها Ùˆ باغها Ùˆ بستانهای Ù…Ø‌صور Ùˆ تودرتو، همخوانی داشته اند ــ نیز به Ù…Ø‌له های جدید بدل شدند Ùˆ چون Ù…Ø‌له های قبلی را در بر نمی گرفتند بیشتر آنها نامهای دیگری داشتند. تنها Ù…Ø‌لة قدیم تهران ØŒ Ú©Ù‡ نامش در تØ‌فة سامی (تألیف در 957) آمده ØŒ ساران است ( رجوع کنید به سام میرزا صفوی ØŒ ص 162) Ú©Ù‡ امروزه از آن اثری نیست .

امامزاده ها Ùˆ قدیمترین تاریخهای موجود در کتیبه ها یا صندوقهای مرقد امامزاده ها، اسناد شایان توجهی برای اثبات قدمت شهر تهران به شمار Ù…ÛŒ روند، از جملة این آثار است : بقعة سیداسماعیل در نزدیکی دروازة Ø‌ضرت عبدالعظیم تهران قدیم Ùˆ در کنار خیابان اصلی بازار شهر، واقع در Ù…Ø‌لة چالمیدان ØŒ دارای درِ منبت کاری مورخ 886Ø› بقعة امامزاده ÛŒØ‌یی در Ù…Ø‌لة عودلاجان دارای صندوق منبت کاری عتیقه ØŒ مورخ 895Ø› بقعة امامزاده زید در Ù…Ø‌لة بازار دارای صندوق منبت کاری عتیقه مورخ 902Ø› یک قطعه کتیبة چوبی باقیمانده از ضریØ‌ قدیم بقعة سیدنصرالدین / ناصرالدین ØŒ واقع در کنار خیابان خیام (در Ù…Ø‌لة سنگلج ) Ú©Ù‡

Ù…ÛŒ رساند Ø‌اجی میرزاتقی ثقفی تهرانی در 993 بانی ضریØ‌ بوده است (مختاری طالقانی ØŒ ص 94ØŒ 100Ù€101Ø› مصطفوی ØŒ ج 1ØŒ ص 446Ù€ 448). دیگر آثار فرهنگی Ùˆ دینی نیز در تهران وجود داشته است . رونق سه بقعة سیداسماعیل ØŒ امامزاده ÛŒØ‌یی ØŒ Ùˆ امامزاده زید Ùˆ آثار به دست آمده در آنها نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ تشیع پیش از دورة صفویه در تهران رواج داشته است (مصطفوی ØŒ ج 1ØŒ ص 20Ù€22ØŒ 446). از قراین بر Ù…ÛŒ آید Ú©Ù‡ قدیمترین Ù…Ø‌لات شهر تا دورة صفویه ØŒ از یک طرف نواØ‌ÛŒ مجاور بقعة سیداسماعیل تا Ø‌والی بازار آهنگران در جنوب شرقی شهر قدیم در Ù…Ø‌لة چالمیدان ØŒ Ùˆ از طرف دیگر بین بقعه های سیداسماعیل Ùˆ امامزاده ÛŒØ‌یی در قسمت شرقی شهر قدیم در Ù…Ø‌لة عودلاجان بوده است . زیارتگاه چهل تن Ùˆ کوچة آن در بازار بین بقعة سیداسماعیل Ùˆ سه راه آهنگران ØŒ قدیمتر از عهد صفوی به نظر Ù…ÛŒ رسد ( د.فارسی ØŒ ذیل «تهران »؛ قس کریمان ØŒ ص 133 به بعد).

نوشته های عربی Ù€ فارسی روی بقعه های سیداسماعیل ØŒ امامزاده ÛŒØ‌یی Ùˆ امامزاده زید بیانگر نکاتی در بارة وقف ØŒ Ùˆ شیعه بودن ساکنان Ù…Ø‌Ù„ÛŒ Ùˆ اهمیت تهران آن ایام است .

از صفویه تا قاجار. تهران تا زمان شاه طهماسب اول صفوی چندان موردتوجه نبود ولی شاه طهماسب قصبة تهران را، Ú©Ù‡ معبری بین مازندران Ùˆ آذربایجان Ùˆ خراسان بود، تقویت نمود تا همچون قلعه ای Ù…Ø‌Ú©Ù… آمادة مقابله با هجوم عثمانیها Ùˆ ازبکان شود (آتابای ØŒ ص 16). وضع مساعد طبیعی ØŒ مجاورت با شهر باستانی ری Ùˆ مرقد امامزاده Ø‌مزه (Ú©Ù‡ صفویان طبق شجره نامه ای نسب خود را به او Ù…ÛŒ رساندند) Ùˆ مرقد Ø‌ضرت عبدالعظیم ØŒ در توجه به این ناØ‌یه مؤثر بود. کارکرد دفاعی با ساخت برج Ùˆ بارو، Ùˆ اØ‌داث بازار از نخستین اقداماتی بود Ú©Ù‡ به تهران رونق Ùˆ اعتبار داد. به دستور شاه طهماسب اول صفوی در 961ØŒ اطراف تهران بارویی بنا کردند Ú©Ù‡ شش هزار گام طول Ùˆ 114 برج (به عدد سوره های قرآن کریم ) داشت Ùˆ در زیر هر برج یک سوره از قرآن را دفن کردند. چهار دروازه برای شهر ساختند Ùˆ خندق دور بارو را به اراضی شنزار متصل کردند (اعتمادالسلطنه ØŒ 1367Ù€ 1368 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 828). مینورسکی Ù…ÛŒ نویسد Ú©Ù‡ دقیقاً این 114 برج در نقشة ایلیا برزین ØŒ نقشة مهندسی شهر تهران در 1258/1842ØŒ دیده Ù…ÛŒ شود ( د. اسلام ØŒ چاپ اول ØŒ ج 8ØŒ ص 715Ø› معتمدی ØŒ ص 139Ù€140). با تلفیق کارکرد دفاعی Ùˆ باورهای مذهبی (با قداست بخشیدن به برج Ùˆ بارو از طریق دفن سوره ای از قرآن در زیر هر برج ) Ùˆ با گسترش دیگر کارکردهای شهری ØŒ تهران به شهری مهم بدل شد. برای مثال ØŒ شاه طهماسب بازار تهران را اØ‌داث کرد Ùˆ امین اØ‌مد رازی ØŒ Ú©Ù‡ در 1002 نگارش هفت اقلیم را به پایان برده ØŒ باتوجه به برج Ùˆ بارو Ùˆ بازار است Ú©Ù‡ «طهران » را شهر خوانده است ( رجوع کنید به ج 3ØŒ ص 7). در همین زمان ØŒ در تهران مساجدی هم ساخته شد Ùˆ به دستور خواهر شاه طهماسب ØŒ Ø‌مام Ùˆ مدرسه Ùˆ تکیة بزرگی در آنجا ساختند Ú©Ù‡ به تکیة خانم شهرت یافت (آتابای ØŒ ص 16Ù€ 17). از سیاØ‌تنامة پیترو دلا واله ØŒ سیاØ‌ ایتالیایی Ú©Ù‡ در 1027/1618 در تهران بوده ØŒ ویژگیهای دیگر این شهر پیداست . به نوشتة ÙˆÛŒ (ص 288) تهران شهری وسیع Ùˆ از قزوین بزرگتر است . جمعیت آن زیاد نیست Ùˆ خانه های بسیار ندارد. باغهای بسیار بزرگی دارد Ú©Ù‡ در آنها انواع میوه ها به عمل Ù…ÛŒ آید Ùˆ به اطراف فرستاده Ù…ÛŒ شود. در تمام Ú©ÙˆÚ†Ù‡ ها جویهای آب روان است Ú©Ù‡ به باغها Ù…ÛŒ رود. Ú©ÙˆÚ†Ù‡ های تهران پر از درختان چنار است ØŒ تهران شهر چنارهاست . در عوض ØŒ این شهر عمارت با اهمیتی ندارد Ùˆ خان در خود تهران منزل دارد (همانجا). جمال زاده ØŒ از قول سرتوماس هربرت Ú©Ù‡ در 1039/1629 در تهران بوده است ØŒ بازار دورة شاه طهماسبی را دارای دو قسمت ØŒ روباز Ùˆ مسقف ØŒ Ù…ÛŒ داند (1339ØŒ ص 9Ù€10). او شمار خانه های تهران را در این زمان سه هزار واØ‌د ذکر کرده (همان ØŒ ص 10) Ùˆ اسکارس (ص 75) با توجه به این رقم ØŒ جمعیت آن زمان تهران را Ø‌دود 000 ØŒ 25 تا000 ØŒ 30 تن تخمین زده Ùˆ این دالّ بر وجود شهری معتبر است . گزارشهای اوایل دورة قاجار این برآورد جمعیت را تأیید نمی کنند.

شاه عباس اول صفوی (Ø‌Ú© : 996Ù€ 1038) در Ù…Ø‌Ù„ فعلی ارگ در داخل Ø‌صار شاه طهماسبی ØŒ چهارباغ Ùˆ چنارستانی ØŒ معروف به چنار عباسی ØŒ اØ‌داث کرد Ú©Ù‡ بعدها دیواربلندی دور آن کشیدند Ùˆ عمارات سلطنتی Ùˆ مقر Ø‌کومت را در آن ساختند Ùˆ نامش را ارگ نهادند (اعتمادالسلطنه ØŒ 1367Ù€ 1368 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 841Ø› کریمان ØŒ ص 135Ù€176).

از قراین پیداست Ú©Ù‡ مسجدجامع عتیق ØŒ Ú©Ù‡ در بازار کنونی تهران در نزدیکی مسجد امام خمینی (نام سابق آن : مسجد شاه ) واقع گردیده ØŒ در دورة شاه عباس دوم (Ø‌Ú© : 1052Ù€1077)ØŒ در 1072ØŒ به اهتمام شخصی به نام رضی الدین ساخته شده Ùˆ در دورة قاجار مرمت Ùˆ بر بنای آن افزوده شده است (ملازاده ØŒ ص 106). پادشاهان صفویه قصبه تهران را به شهر تبدیل کردند Ùˆ یکی از بیگلربیگیها را برای خدمت Ùˆ نظارت بر امور شهر تهران بر گزیدند (آتابای ØŒ ص 17). در دورة آخرین پادشاهان صفوی ØŒ گاهی تهران مقر موقتی دربار بود، به طوری Ú©Ù‡ شاه سلیمان اول صفوی (Ø‌Ú© : 1077 یا 1078Ù€ 1105) در آنجا قصری ساخت (جمال زاده ØŒ 1339ØŒ ص 10). در جمادی الا´خرة 1119 Ú©Ù‡ شاه سلطان Ø‌سین صفوی (Ø‌Ú© :1105Ù€ 1135) قصد زیارت مشهد کرد، زمستان را در شهر طهران گذراند Ùˆ در آنجا به میرمØ‌مدباقر خاتون آبادی ØŒ مدرّس مدرسة چهارباغ اصفهان ØŒ خلعت داد (Ø‌سینی خاتون آبادی ØŒ ص 556). اینگونه اقامتها در تهران نشانة توجه به این شهر Ùˆ اهمیتش در آن دوره بوده است .

تهران ØŒ پس از پایان غائلة افغان وآغاز سلطنت نادرشاه (1148)ØŒ اهمیت نظامی یافت . توجه نادرشاه به شهر به گونه ای بود Ú©Ù‡ در 1152 به فرزند خود، رضاقلی میرزا، فرمان Ø‌کومت تهران را داد (استرآبادی ØŒ ص 346) Ùˆ Ú©Ù„ ولایت ØŒ تیول رضاقلی میرزا شد Ùˆ خراجات Ùˆ مالیات به او تعلق گرفت (همان ØŒ ص 367Ø› تکمیل همایون ØŒ ج 1ØŒ ص 64). نادرشاه پس از بازگشت از هندوستان (1152)ØŒ در تهران مجلسی از علمای مذاهب تشکیل داد. ÙˆÛŒ در 1154 در تهران فرمان داد تا رضاقلی میرزا را کور کنند Ùˆ بعدها رضاقلی میرزا در همین «بلدة طیبة تهران » کشته شد (مروی ØŒ ج 2ØŒ ص 851Ø› جمال زاده ØŒ1339ØŒ ص 10Ø› تکمیل همایون ØŒ ج 1ØŒ ص 64ØŒ 66). در تاریخ نادرشاهی «نادرنامه » ØŒ از تهران در پایان کار دولت صفوی اینگونه یاد شده است : «دارالامان طهران »، «Ø‌اکم نشین ری Ùˆ شهریار»، «مکان فیض توأمان »، «دارالایمان طهران » Ùˆ «در خوبی یکتای آفاق » (وارد، ص 6ØŒ 11Ù€13).

کریم خان زند در 1172ØŒ در قصر شاه سلیمان اول ØŒ در تهران به تخت نشست (اعتمادالسلطنه ØŒ 1367Ù€ 1368 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 844) Ùˆ در تابستان 1173ØŒ به علت گرمای هوای تهران ØŒ به شمیران رفت Ùˆ Ø‌Ú©Ù… کرد Ú©Ù‡ در غیبت او عمارت سلطنتی Ùˆ دیوانخانه ای بزرگ Ùˆ باغی در جنب دیوانخانه Ùˆ یک Ø‌رمخانه بنا کنند. ÙˆÛŒ در اوایل زمستان ØŒ با تمام شدن کار این عمارت ØŒ به تهران برگشت . او برای آبادی شهر تلاش بسیار نمود Ùˆ Ù…ÛŒ خواست تهران را پایتخت خود کند (همانجا). گزارش تاریخ نویسان دورة قاجار ــ Ú©Ù‡ در 1172Ù€1173 از تهران با عنوان دارالامارة کریم خان یاد کرده اند ــ وجود عمارت یاد شده را تأیید Ù…ÛŒ کند. Ù…Ø‌Ù„ این بنا ظاهراً در زاویة شمال غربی Ø‌یاط معروف به گلستان ØŒ در کاخ سلطنتی تهران ØŒ در فضای Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ به نام خلوت کریم خانی بوده است (نفیسی ØŒ ج 1ØŒ ص 38). به این ترتیب ØŒ Ø‌کومت سلطنتی ابتدا در پایتخت فضای خاص خود، یعنی قصرها، را ایجاد کرد. علاوه بر بناهایی با کارکردهای Ø‌کومتی Ùˆ اقتصادی ØŒ اماکن دیگری با کارکردهای مذهبی ØŒ از جمله مساجد Ùˆ امامزاده ها، نیز در تهرانِ پیش از دورة صفوی Ùˆ دورة صفویه Ùˆ زندیه به وجود آمد. بدین ترتیب در اواخر دورة زندیه ØŒ ساختار اصلی شهر تهران Ø´Ú©Ù„ یافته بود Ùˆ آقامØ‌مدخان قاجار وارث شهری با تجارب شهرسازی ایرانی شد Ú©Ù‡ دارای کارکردهای Ø‌کومتی Ùˆ دفاعی ØŒ اقتصادی ØŒ دینی ØŒ جمعیت کافی Ùˆ جایگاه بسیار مهم راهبردی به عنوان پایتخت بود.

تهرانِ پایتخت . آقامØ‌مدخان قاجار تهران را به عنوان پایتخت انتخاب کرد Ùˆ در 11 جمادی الاولی 1200ØŒ در تهران جلوس کرد Ùˆ به نام او سکه زدند Ùˆ خطبه خواندند (اعتمادالسلطنه ØŒ 1363Ù€ 1367Ø´ ،ج 3ØŒ ص 1398Ø› همو،1367Ù€1368Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 848). بار دیگر، پس از کشتن لطفعلی خان زند در رمضان 1210ØŒ در تهران تاجگذاری کرد Ùˆ به نام او سکه زدند. اعتمادالسلطنه تاجگذاری دوم او را یک بار 1209 (1367Ù€ 1368 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 850) Ùˆ بار دیگر 1210 (1363Ù€ 1367 Ø´ ØŒ ج 3ØŒ ص 1432) ذکر کرده است . این زمان مصادف با آغاز انقلاب صنعتی انگلستان بود. سراسر دورة قاجار با شکوفایی صنعت در غرب Ùˆ پیامدهای همه جانبة آن برای جهان ØŒ از جمله ایران ØŒ مصادف بود.

در 1200ØŒ آقامØ‌مدخان پس از انتخاب تهران به عنوان پایتخت ØŒ ارگ را مقر سلطنت خود کرد Ùˆ به توسعة بناها Ùˆ عمارات سلطنتی در ارگ تهران پرداخت ( پایتخت های شاهنشاهی ایران ØŒ ص 282Ø› کریمان ØŒ ص 186Ù€ 188). در زمان آقا Ù…Ø‌مدخان قصرهایی در ارگ ساخته شد. تختِ مرمر * ØŒ Ú©Ù‡ بیشتر مصالØ‌ آن را از قصر کریم خانی شیراز آورده بودند، از آثار این دوره است (کریمان ØŒ ص 188Ù€189). باغ Ùˆ ایوان Ùˆ میدان Ùˆ کاخ Ùˆ تأسیسات دفاعی ØŒ در ارگ یا شارستان / شهرستان اØ‌داث شد. پورداود (ص 232) جمعیت تهران را در زمان آقامØ‌مدخان پانزده هزار تن برآورد کرده است (نیزرجوع کنید به کریمان ØŒ ص 191). مورخان ØŒ سیاØ‌ان Ùˆ صاØ‌ب نظران عوامل انتخاب شهر Ú©ÙˆÚ†Ú© تهران را به عنوان پایتخت چنین بر شمرده اند: نزدیک بودن به خاستگاه Ùˆ مقر ایل قاجار در استرآباد Ùˆ مازندران (رجوع کنید به رضاقلی هدایت ØŒ ج 9ØŒ ص 198Ø› ژوبر ØŒ ص 253Ù€254Ø› کریمان ØŒ ص 194Ù€ 195ØŒ به نقل از کرپورتر Ø› اهلرس ØŒ 1375 Ø´ ØŒ ص 184 به نقل از فریزر )ØŒ موقعیت سوق الجیشی شهر Ú©Ù‡ از سه طرف با کوههای البرز Ù…Ø‌صور است (ویشارد ØŒ ص 82Ø› تکمیل همایون ØŒ ج 1ØŒ ص 76)ØŒ خودکفایی اقتصادی Ùˆ هم جواری تهران با سکونتگاه ایلات افشار Ùˆ ساوُجْبُلاغ Ùˆ خلجهای ساوه Ùˆ عربهای ورامین Ú©Ù‡ طرفدار آقامØ‌مدخان بودند (تکمیل همایون ØŒ ج 1ØŒ ص 76ØŒ80). به گفتة اولیویه ØŒ سیاØ‌ فرانسوی Ú©Ù‡ در 1211 در تهران بوده است ØŒ آقامØ‌مدخان کوشید تا مردم را در تهران سکنا دهد Ùˆ تجارت را در آنجا برقرار کند. ÙˆÛŒ در ادامه ذکر کرده Ú©Ù‡ در آن دوره ØŒ با اØ‌تساب سه هزار تن قشون ساخلُوی تهران ØŒ جمعیت این شهر بیشتر از پانزده هزار تن نبوده است (جمال زاده ØŒ 1339ØŒ ص 10).

در 1212ØŒ فتØ‌علی شاه (Ø‌Ú© : 1212Ù€1250)ØŒ برادرزادة آقامØ‌مدخان ØŒ جانشین ÙˆÛŒ شد. از اوایل قرن سیزدهم بتدریج زمینه های رشد Ùˆ توسعة فرهنگی ØŒ اجتماعی Ùˆ اقتصادی تهران فراهم شد. گزارشهای این دوره ØŒ بویژه گزارشهای چند سیاØ‌ اروپایی ØŒ گواه سادگی هیئت ظاهری تهران است Ùˆ نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه ØŒ هنوز شهر از نظر صنعت Ùˆ تجارت طراز اول نبوده است . اعتمادالسلطنه از قول موریه ØŒ نمایندة سفارت انگلیس Ú©Ù‡ در 1222/1807 با فتØ‌علی شاه ملاقات کرده بود، نوشته Ú©Ù‡ دور باروی شهر چهار Ùˆ نیم تا پنج میل (هر میل Ø‌ 6ر1 متر) بود Ùˆ شهر شش دروازه داشت Ú©Ù‡ سردر Ùˆ جوانب آنها به کاشیهایی با صورت ببر Ùˆ Ø‌یوانات دیگر مزین بود. او شهر تهران را به بزرگی شیراز دانسته ولی بیوتات Ùˆ ابنیة آن را کمتر از شیراز ذکر کرده Ùˆ افزوده است Ú©Ù‡ عمارات تهران غالباً با خشت بنا شده اند Ùˆ شباهت آنها به ابنیة عالیه کمتر است . تنها بنای شایان توجه این شهر مسجد شاه است Ú©Ù‡ ناتمام است Ùˆ غیر از آن ØŒ شش مسجد Ú©ÙˆÚ†Ú© در تهران هست . تهران سه یا چهار مدرسة بزرگ بیشتر ندارد Ùˆ ظاهراً 150 کاروانسرا Ùˆ 150 Ø‌مام دارد. دو میدان بزرگ دارد Ú©Ù‡ یکی در شهر Ùˆ دیگری در ارگ است . دو عمارت ییلاقی سلطنتی این شهر یکی قصر قاجار Ùˆ دیگری نگارستان است (اعتمادالسلطنه ØŒ 1367Ù€ 1368 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 855 Ù€856). به گفتة کینیر ØŒ در 1228/ 1813ØŒ Ù…Ø‌یط تهران Ø‌دود چهار میل بود، دیواری استوار با تعداد زیادی برج Ùˆ خندقی خشک شهر را اØ‌اطه کرده Ùˆ تنها ساختمان شایان ذکر در داخل شهر، ارگ بود Ú©Ù‡ استØ‌کامات آن از استØ‌کامات دور شهر مستØ‌کمتر بود (به نقل اهلرس Ùˆ مؤمنی ØŒ ص 287). در 1236Ù€ 1238/1821Ù€1822ØŒ کرپورتر تهران را به عنوان پایتخت جدید، شهری نو اما نسبتاً Ú©ÙˆÚ†Ú© خوانده است (همانجا). به نوشتة فریزر در 1249/1833ØŒ تهران بدمنظر است Ùˆ گنبد Ùˆ مناری به عنوان شاخص در آن نیست Ùˆ در اطراف آن نه باغ Ùˆ بیشه ØŒ Ú©Ù‡ باروهای Ú¯Ù„ÛŒ Ùˆ خرابه های بسیار هست (ص 99)ØŒ در تهران چیز شایسته ای برای دیدن وجود ندارد (ص 116) Ùˆ تهران فقط مقر شاه Ùˆ جایگاه خزانه است (ص 113)ØŒ Ù…Ø‌یط آن چهار میل Ùˆ دارای دو برج Ùˆ خندقی مهیب است ولی هیچ جنبة جاذب Ùˆ مشخصی ندارد، بازارها تنها گذرگاههای با اهمیت آن اند Ùˆ Ú©ÙˆÚ†Ù‡ های آن تنگ Ùˆ باریک Ùˆ کج Ùˆ معوج است ØŒ بازارهای آن وسیع Ùˆ آکنده از کالا Ùˆ انسان است ØŒ در آنجا دو گنبد مشخص وجود دارد Ú©Ù‡ یکی از آنها، Ú©Ù‡ کلاهکی زراندود دارد، متعلق به مسجد شاه است (ص 218).

باتوجه به وضع بد اقتصادی ایران در دورة فتØ‌علی شاه ØŒ طبیعی است Ú©Ù‡ پایتخت آن نیز در این دوره چندان رشد Ùˆ توسعه ای نداشته باشد. از 1134 Ú©Ù‡ Ù…Ø‌مود افغان بر صفویان چیره شد تا 1250 (پایان سلطنت فتØ‌علی شاه )ØŒ یعنی در مدت 116 سال ØŒ سراسر ایران بدترین وضع اقتصادی را داشت ØŒ زیرا در این مدت

جنگهای متعددی با دولت روسیه درگرفت و راه تجارت از سوی شمال ، بر ایران بسته شد (نفیسی ، ج 2، ص 219 ـ220).

تاریخ تهران Ùˆ وضع سیاسی آن را در چارچوب جهان بینی تشیع Ùˆ فعالیت علمای شیعة دورة قاجار، به سه دوره Ù…ÛŒ توان تقسیم کرد: دورة شروع ورود علما در سیاست ØŒ دورة کوشش متجددان برای آوردن تمدن جدید اروپا به ایران ØŒ Ùˆ دورة مبارزة علمای تجددطلب برای تغییر Ø‌کومت سلطنتی Ùˆ برقراری نظام مشروطه Ùˆ قبول برخی رسوم تمدن غرب . در آغاز دورة قاجار،

مقارن ظهور فقیه اصولی بزرگ شیعه ØŒ آقامØ‌مدباقر بهبهانی مشهور به ÙˆØ‌ید بهبهانی (متوفی 1205) در عتبات عالیات ØŒ زمینه برای فعالیت علمای اصولی در ایران مهیا شد. بهبهانی در نیمة دوم قرن دوازدهم ØŒ پس از مواجهة جدّی با مسلک اخباری ØŒ Ú©Ù‡ Ø‌دود دو قرن بر Ø‌وزه های علمی Ùˆ جوامع شیعی سیطره داشت ØŒ Ùˆ فائق آمدن بر فقهای مبرِّز این جریان در کربلا، اخباریگری را از رونق انداخت Ùˆ نظریة اجتهاد را اØ‌یا کرد. تأکید او در آثارش بر اثبات درستی عمل اجتهاد Ùˆ Ø‌جیّت فتوای مجتهد Ùˆ به تبع آن Ø´Ú©Ù„ گیری نظام مجتهد Ù€ مقلد بود ( رجوع کنید به بهبهانی * ØŒ آقامØ‌مدباقر). مشخصة دورة شروع ورود علما در سیاست ØŒ یعنی از آغاز سلطنت آقامØ‌مدخان تا مرگ Ù…Ø‌مدشاه قاجار (1264)ØŒ تکمیل Ùˆ توسعة مبانی نظریة اجتهاد نزد شیعة دوازده امامی ØŒ ظهور مراجع تقلید Ùˆ افزایش نفوذ علمای دین Ùˆ Ø‌ضور آنان در امور سیاسی Ùˆ دولتی بود. فقهای بزرگی مانند شیخ جعفر نجفی معروف به کاشف الغطاء (متوفی 1228) در عراق ØŒ میرزاابوالقاسم بن ملامØ‌مد Ø‌سن گیلانی (جیلانی ) معروف به میرزای قمی (متوفی 1231) در قم ØŒ Ùˆ ملااØ‌مد نراقی (متوفی 1244) در کاشان ØŒ هر سه از شاگردان بهبهانی ØŒ قائل به تسری وظایف سیاسی Ùˆ دینی امام دوازدهم عجل اللّه تعالی فرجه الشریف به فقیه جامع الشرایط ØŒ در عصر غیبت ØŒ بودند Ùˆ عقیده داشتند فقیه از جانب آن Ø‌ضرت ØŒ به نصب عام ØŒ منصوب Ù…ÛŒ شود Ùˆ او ادارة امور سیاسی را به پادشاه عادل تفویض Ù…ÛŒ کند تا عهده دار امور سیاسی Ùˆ سلطنت شود. بنابراین فقیه خود منصوب عام از جانب امام معصوم Ùˆ مشروع است Ùˆ سلطان نیز فقط در صورتی Ú©Ù‡ از جانب ولی فقیه منصوب شود مشروعیت پیدا Ù…ÛŒ کند (در این باره رجوع کنید به کدیور، 1376 Ø´ ØŒ ص 80 Ù€96Ø› همو، 1378 Ø´ ØŒ ص 100Ù€127Ø› الگار ØŒ 1969ØŒ ص 45Ù€72Ø› Ø‌ائری ØŒ ص 323Ù€ 342). این اندیشة بنیادین فقهی به صورت قوه نامیة Ø‌وزه های دینی Ùˆ مبنای معرفتی Ùˆ منشأ آثار فرهنگی معنوی Ùˆ مادّی دورة قاجار در آمد Ùˆ در دورة مشروطیت تØ‌ولاتی یافت . نکتة در خور توجه آن است Ú©Ù‡ بنا بر نظام مجتهد Ù€ مقلد، «شاه نیز مقلد Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شد Ùˆ به Ù„Ø‌اظ نظری ناگزیر بود دولت را به بازوی اجرایی اقتدار علما تبدیل کند» (الگار، 1991ØŒ ج 7ØŒ ص 713Ù€714). وجود این شرایط ØŒ جهان بینی تشیع دوازده امامی را روشنتر، پرتوانتر، گسترده تر Ùˆ ژرفتر کرد، به طوری Ú©Ù‡ تمام جامعه را در بر گرفت . وقف ØŒ به عنوان جلوه ای تمام عیار از جهان بینی تشیع دوازده امامی ØŒ پیامدهایی داشت Ú©Ù‡ به طور همه جانبه در جامعه Ùˆ فضای آن زمان تهران پدیدار گردید. اگر Ú†Ù‡ این دوره مقارن بود با انقلاب کبیر فرانسه (1789) Ùˆ جدا شدن دین از سیاست Ùˆ ظهور ناپلئون (Ø‌Ú© : 1219Ù€ 1230/ 1804Ù€1815) Ùˆ شروع تمدن جدید در اروپا، در زمان فتØ‌علی شاه Ùˆ Ù…Ø‌مدشاه (Ø‌Ú© : 1250Ù€1264) مردم ایران در کار توسعة امور داخلی بودند Ùˆ کمتر به اروپا توجه داشتند. با این Ø‌ال در سراسر دورة قاجار (1210Ù€1344) ایران با تمدن جدید اروپا رویارو شد Ú©Ù‡ آثار آن در تهران مانده است ( رجوع کنید به Ø‌ائری ØŒ ص 272 به بعد). در دورة فتØ‌علی شاه ØŒ Ù…Ø‌مد شاه Ùˆ اوایل سلطنت ناصرالدین شاه (Ø‌Ú© : 1264Ù€1313) در ارگ کاخهایی اØ‌داث گردید. در طول این دوره در شمال ارگ ØŒ در درون Ùˆ بیرون شهر تهران نیز کاخهایی با معماری ایرانی ساخته شد. متن کتیبة مقبرة فتØ‌علی شاه در قم ــ Ú©Ù‡ شرØ‌ Ø‌ال او به قلم چند تن از ادیبان دربار است ــ توجه او را به ساختن کاخ در تهران نشان Ù…ÛŒ دهد (رجوع کنید به نفیسی ØŒ ج 2ØŒ ص 265).

هم زمان با تکمیل کار کاخها Ùˆ اØ‌داث کاخهای جدید در زمان فتØ‌علی شاه ØŒ بناهایی نیز با کارکرد دینی اØ‌داث Ù…ÛŒ شد، Ú©Ù‡ از آن جمله است مسجدشاه یا مسجد سلطانی (مسجد امام کنونی ) Ú©Ù‡ تاریخ بنای آن 1229 ضبط شده است (غنچه ØŒ 1378Ø´ الف ØŒ ص 105). این مسجد در خیابان پانزده خرداد، جنب بازار تهران ØŒ واقع گردیده Ùˆ از بناهای ارزشمند دورة قاجار است (همانجا؛ نیز رجوع کنید به مسجد امام * ).

از دیگر آثار این دوره در تهران ØŒ مسجد Ù€ مدرسة فخریه یا مروی است Ú©Ù‡ از 1229 تا 1231 ساخته شده است . این بناها را Ø‌اج Ù…Ø‌مدØ‌سین خان مروی ØŒ ملقب به فخرالدوله ØŒ به همراه املاک Ùˆ قنوات Ùˆ مستغلات آن ØŒ در دورة فتØ‌علی شاه وقف کرده است . مقدمة وقفنامة Ù…Ø‌مدØ‌سین خان مروی تا Ø‌دی فضای مذهبی آن روز را بیان Ù…ÛŒ کند (رجوع کنید به «وقف نامة مدرسة مروی تهران »، ص 57 Ù€59). صورت املاک موقوفة مدرسه ØŒ در وقفنامة مفصّل آن ذکر شده است . علاوه بر افزایش مستغلات ØŒ بر اثر تغییر کاربَری اراضی موقوفة Ù…Ø‌مدØ‌سین خان مروی به کاربری تجاری ØŒ متولیان در سدة سیزدهم Ùˆ چهاردهم رَقَبات (املاک Ùˆ مستغلات موقوفه ) فراوان دیگری را وقف مسجد Ù€ مدرسة مروی کردند. این موارد نشان دهندة توجه به سرمایه گذاری

در امور معنوی در آن دوره است : 1) وقفنامة Ø‌اجیه نه نه ØŒ در 17 جمادی الاولی 1271ØŒ در زمان تولیت Ø‌اج ملامیرزامØ‌مد اندرمانی طهرانی ØŒ از مجتهدان طراز اول تهران . 2) وقفنامة Ø‌اج ملارضاقلی ØŒ معروف به Ø‌اجی آخوند، در مورد وقف قریة Ø‌صارین دماوند در جمادی الاولی 1296 Ùˆ رجب 1299 برای مسجد Ùˆ مدرسه . 3) وقفنامة شیخ علی خان رشتی شفتی ØŒ از استادان قدیم مدرسة خان مروی ØŒ در Ù…Ø‌رّم 1350 (برای متن این وقفنامه رجوع کنید به میر Ù…Ø‌مدصادق ØŒ ص 32Ù€33).

مسجدجامع تهران (جامع عتیقِ دارالخلافه ØŒ اØ‌داث در 1072) از آثار دورة شاه عباس دوم (Ø‌Ú© : 1052Ù€1077) است Ú©Ù‡ در 1252 شیخ رضا آن را مرمت کرد. بعدها شبستان بزرگ Ùˆ شبستان گرمخانة آن ساخته شد. پس از چندی Ø‌اج میرزامسیØ‌ تهرانی ØŒ شبستان چهل ستون را در مشرق مسجد بنا کرد. در بارة تاریخ بنای این شبستان ØŒ اعتمادالسلطنه (1367Ù€ 1368Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 2005) نوشته است Ú©Ù‡ به گفتة بعضی ØŒ تاریخ این بنا 1202 است ØŒ ولی به گفتة آیت اللّه Ø‌سن سعید تهرانی (متوفی 1375 Ø´ )ØŒ امام جماعت مسجدجامع در شبستان مذکور، تاریخ بنای آن 1226 است . تاریخ مرمت آن نیز بر اساس کتیبة سردر شبستان ØŒ 1240 است . گلدستة چوبی قدیمی شبستان بزرگ اØ‌تمالاً متعلق به دورة قاجار است . به دلیل نزدیکی مسجدجامع به مسجد امام ØŒ فاصلة بین آن دو را، Ú©Ù‡ بازار است ØŒ بین الØ‌رمین (بازار بین الØ‌رمین ) Ù…ÛŒ گویند (اعتمادالسلطنه ØŒ 1367Ù€ 1368Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 2004Ù€ 2005Ø› ملازاده ØŒ ص 106Ø› مصطفوی ØŒ ج 1ØŒ ص 412Ù€413).

از دیگر مساجد دورة فتØ‌علی شاه قاجار، مسجد سیدعزیزاللّه واقع در Ù…Ø‌لة بازار قدیم نزدیک چارسوق Ú©ÙˆÚ†Ú© است ØŒ Ú©Ù‡ کاشی کاریهای زیبایی دارد (مصطفوی ØŒ ج 1ØŒ ص 86).

به نوشتة سرویلیام اوزلی ØŒ مستشرق انگلیسی ØŒ در 1226/ 1811 تهران ØŒ باجمعیتی معادل چهل تا شصت هزارتن ØŒ سی مسجد Ùˆ مدرسه Ùˆ سیصد Ø‌مام عمومی Ùˆ شش دروازه داشت ( د. اسلام ØŒ چاپ اول ØŒ ج 8ØŒ ص 718Ø› کریمان ØŒ ص 199). زین العابدین شیروانی در ریاض السیاØ‌Ù‡ (ص 694) شمار خانه های تهران را پانزده هزار واØ‌د ذکر کرده است . در صورتی Ú©Ù‡ ساکنان هر خانه را دست Ú©Ù… پنج تن بدانیم ØŒ جمعیت تهران در آن زمان 000 ØŒ 75 تن بوده است . هم زمان با اØ‌داث مساجد، Ø‌وزه های علمیه نیز تشکیل Ù…ÛŒ شد، به طوری Ú©Ù‡ از آن پس تهران یکی از مراکز Ùˆ Ø‌وزه های معتبر علمی با شخصیتهای برجستة دینی شد.

یهودیان Ùˆ مسیØ‌یان نیز در تهران امکان زندگی در کویهای خاص خود را داشتند. در دورة قاجار دو کلیسا در تهران وجود داشت : کلیسای طاطاووس مقدّس ØŒ قدیمترین کلیسای تهران (متعلق به دورة فتØ‌علی شاه )ØŒ واقع در ضلع غربی کوچة ارامنه ØŒ نزدیک بازار Ùˆ در نزدیکی بقعة سیداسماعیل ØŒ Ùˆ کلیسای گئورک مقدّس در جوار بازارچة شاهپور، Ú©Ù‡ در 1251 ساخته شد (کریمان ØŒ ص 257Ù€ 258Ø› مصطفوی ØŒ ص 87Ø› صفوی بیات ØŒ ص 189Ù€190).

موجودیت اماکن مذهبی اسلامی برپایة کمکهای مالی Ùˆ وجوهات ØŒ بخصوص وقف ØŒ استوار بود. موقوفات ØŒ هم در این دوره Ùˆ هم در دوره های بعد، پشتوانة تأسیس Ùˆ Ø‌فظ Ùˆ گسترش مساجد Ùˆ مدارس Ùˆ افزایش جمعیت طلاب Ùˆ علمای دین در تهران بود. مراکز مذهبی تهران ØŒ با توجه به منزلت اجتماعی Ù€ سیاسی علمای آن ØŒ به کانون فعالیتهای اجتماعی Ùˆ سیاسی تبدیل شدند، Ú©Ù‡ Ú©Ù„ ایران را تØ‌ت تأثیر قرار Ù…ÛŒ داد.

در دورة Ù…Ø‌مدشاه قاجار (1250Ù€1264) نیز ساختارهای سنّتی اجتماعی ØŒ اقتصادی Ùˆ فرهنگی تهران همچنان توسعه یافت ØŒ اما بنابر گزارش اَبُت ØŒ سرکنسول انگلیس در تهران ØŒ مورخ 17 ذیقعدة 1257/ 31 دسامبر 1841 هرچند تهران در آن دوره پایتخت بود، از Ø‌یث بازرگانی جزو شهرهای درجة دوم یا سوم ایران به شمار Ù…ÛŒ رفت . این شهر تجارت خود را مدیون وجود دربار Ùˆ جایگاهش نسبت به مازندران در شمال ØŒ استرآباد Ùˆ نقاط پرجمعیت خراسان در شمال شرقی Ùˆ مشرق ØŒ قم Ùˆ کاشان Ùˆ اصفهان Ùˆ شیراز در جنوب Ùˆ یزد Ùˆ کرمان در جنوب شرقی بود، تمام این نواØ‌ÛŒ اجناس اروپایی Ùˆ سایر Ù…Ø‌صولات را از تهران فراهم Ù…ÛŒ کردند؛ ولی تهران با نواØ‌ÛŒ مغرب ایران رابطة تجاری Ù…Ø‌دودی داشت Ú©Ù‡ منØ‌صر به واردات غله Ùˆ سایر ملزومات بود Ùˆ این نواØ‌ÛŒ تولیدات اروپایی را از طریق تبریز Ùˆ قزوین دریافت Ù…ÛŒ کردند (به نقل عیسوی ØŒ ص 179). تبریز از نظر بازرگانی در ردیف اول بود، زیرا نه تنها بازار عمدة پرجمعیت ترین ایالات کشور بود بلکه اجناس اروپایی قزوین Ùˆ تهران Ùˆ سایر شهرهای ایران را تأمین ØŒ Ùˆ آن را در مملکت توزیع Ù…ÛŒ کرد (همان ØŒ ص 179Ù€ 180). در همین دوره Ùˆ در زمان تأسیس کنسولگری انگلیس در تهران (اوایل 1257/ 1841)ØŒ با وجود آنکه تجارت خارجی ایران با اروپا Ùˆ روسیه گسترش یافته بود، هیچ تاجر انگلیسی ای در تهران اقامت نداشت Ùˆ هیچ تجارتخانة انگلیسی ای در آنجا دایر نبود. طبق گزارش ابت ØŒ تنها تجار تØ‌ت الØ‌مایة انگلیس ØŒ Ú©Ù‡ در آن دوره ساکن تهران بودند، دو یا سه هندی الاصل بودند Ú©Ù‡ از مدتها قبل در آنجا اقامت داشتند Ùˆ یک تن مالتی Ú©Ù‡ تازه به تهران آمده بود (به نقل عیسوی ØŒ ص 178Ù€179).

دارالخلافة ناصری . در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه ØŒ بر اساس نخستین آمار خانه ها Ùˆ سایر بناهای دارالخلافه (شهر تهران ) در 1269ØŒ تهران دارای پنج Ù…Ø‌له (ارگ ØŒ عودلاجان ØŒ بازار، سنگلج Ùˆ چالمیدان ) بود. هر Ù…Ø‌له دکانهای ویژة خودش را داشت Ùˆ بازار مختص تجارت Ùˆ پیشه وری بود. ارگ ØŒ با 232 خانه ØŒ کوچکترین Ù…Ø‌له بود Ùˆ درون Ø‌صاری قرار داشت Ú©Ù‡ با پلی به شهر متصل Ù…ÛŒ شد. عودلاجان با 619 ØŒ 2 خانه بزرگترین Ù…Ø‌لة شهر بود. Ù…Ø‌لة بازار (جدا از خود بازار) 524 ØŒ 1 خانه ØŒ سنگلج 695 ØŒ 1 خانه Ùˆ چالمیدان 802 ØŒ 1 خانه داشت . طبق این آمار، هر Ù…Ø‌له به پاتق Ùˆ گذر تقسیم Ù…ÛŒ شد (اتØ‌ادیه ØŒ 1374 Ø´ ب ØŒ ص 152Ù€153). امامزاده ها، مساجد، تکیه ها Ùˆ مدارس تهران دارای موقوفاتی بودند Ùˆ تعداد کاروانسراها

و دکانهای وقفی نیز بسیار بود. از 260 ، 4 باب دکان در

Ù…Ø‌له های تهران ØŒ 405 باب وقفی بود (همو، 1378 Ø´ ØŒ ص 13ØŒ جدول 3). چالمیدان ØŒ Ú©Ù‡ Ù…Ø‌لة نسبتاً فقیرنشینی Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شد، کمترین تعداد وقف را داشت . تعداد موقوفات Ù…Ø‌له های عودلاجان Ùˆ سنگلج مساوی بود Ùˆ بیشترین تعداد اوقاف در Ù…Ø‌لة بازار قرار داشت Ú©Ù‡ بیشتر اهالی آن از تجار Ùˆ کسبه بودند Ùˆ همین امر Ø‌اکی از رابطة نزدیک بازار Ùˆ روØ‌انیان است Ùˆ در غالب مواردی Ú©Ù‡ نام متولیان موقوفات

بازار ذکر شده است ØŒ متولیان روØ‌انی هستند، چنانکه در Ù…Ø‌لة بازار 42 باب دکانِ وقف مسجد شاه در اختیار امام جمعه Ùˆ شش باب دکانِ وقف سیدالشهدا در دست شیخ باقر پیشنماز Ùˆ Ø‌مام Ø‌اجی Ù…Ø‌سن در اختیار میرزاابوالØ‌سن پیشنماز بود. تعدادی از واقفان بازار از تجار بودند. در بازار،علاوه بر دکانهای وقفی ØŒ تعداد زیادی کاروانسرا Ùˆ تیمچه در زمرة موقوفات بود Ú©Ù‡ میزان موقوفات بازار را نسبت به موقوفه های سایر Ù…Ø‌له ها افزایش Ù…ÛŒ داد (همان ØŒ ص 9Ù€10Ø› همو، 1374 Ø´ الف ØŒ ص 47).

در اوایل دورة قاجار، کارکرد اقتصادی شهر، در Ø‌ال گسترش بود. انتقال مالیات Ùˆ بهره های مالکانه از سایر نقاط کشور نیز، بر اثر استقرار Ø‌کومت Ùˆ قشون در تهران Ùˆ سکونت جمعی از مالکان کشور در آن Ùˆ اینکه گروهی از تهرانیها برخی از آبادیهای اطراف تهران Ùˆ کشور را به تملک خود در آوردند، از جمله منابع درآمد شهر بود. مجموعة بازار در آن هنگام ØŒ مرکز پایدار بازرگانی Ùˆ صنعتگری Ù…Ø‌Ù„ÛŒ ØŒ ملی Ùˆ تا Ø‌دودی بین المللی بود.

از این دوره به بعد، بویژه در دورة ناصری ، بر اهمیت بازار افزوده شد. به این ترتیب کارکردهای دینی و اقتصادی بخصوص بازار، ساختار اصلی سنّتی شهر را تشکیل می داد.

مقارن با پایان دورة قاجار، نخستین سرشماری علمی تهران انجام گرفت Ú©Ù‡ تا Ø‌دودی ساختار سنّتی اجتماعی Ùˆ اقتصادی تهران آن روز را بیان Ù…ÛŒ دارد: در زمستان 1284 (16 رمضان تا 12 ذیقعده ) میرزا عبدالغفارخان ملقب به Ø‌اج نجم الملک (نجم الدوله )ØŒ از معلمان دارالفنون ØŒ به یاری هشت تن از شاگردانش کار سرشماری تهران را به پایان برد ( رجوع کنید به نجم الدوله ØŒ ص 348Ù€349). این سرشماری ØŒ جمعیت تهران را از نظر تعداد، سن ØŒ جنس ØŒ شغل ØŒ وضع طبقاتی Ùˆ مذهبی ØŒ Ù†Ø‌وة مالکیت Ùˆ تصرف واØ‌د مسکونی ØŒ تعداد مغازه ها، مساجد، مدارس ØŒ Ø‌مامها، تعداد مهاجران Ùˆ نظایر آن ØŒ به دست Ù…ÛŒ داد. طبق این برآورد، جمعیت تهران (Ú©Ù„ نفوس رعیت ) 256 ØŒ 147 تن بود Ú©Ù‡ با اØ‌تساب 480 ØŒ 8 سپاهی ØŒ جمعیت شهر 736 ØŒ 155 تن (همان ØŒ ص 353)ØŒ یعنی بیش از ده برابر زمان آقامØ‌مدخان قاجار شده بود. در جدولهای 1 Ùˆ 2ØŒ پراکندگی جمعیت تهران ØŒ برØ‌سب مقام اجتماعی در Ù…Ø‌له های شهر Ùˆ نیز برØ‌سب Ù…Ø‌Ù„ تولد افراد یا انتساب آنها، نشان داده شده است .

در نظام کهنسال سلطنتی ایران ØŒ جامعه از دو طبقه ترکیب شده بود: ثروتمندان Ùˆ مالکان بزرگ ØŒ Ùˆ مردمان میانه Ø‌ال (مرتضی راوندی ØŒ ج 3ØŒ ص 56). بر مبنای سرشماری 1284ØŒ بیش از 000 ØŒ 17 تن از 000 ØŒ 147 تن جمعیت تهران ØŒ یعنی 10% Ú©Ù„ جمعیت ØŒ را وابستگان Ùˆ خادمان تشکیل Ù…ÛŒ دادند (نجم الدوله ØŒ ص 344Ù€ 345).

وجود نظام طبقاتی در تهران ØŒ طبق آمار نجم الدوله تأیید Ù…ÛŒ شود: عده ای از رجال Ùˆ تجارِ نسبتاً ثروتمند، صاØ‌ب چندین دکان بودند Ùˆ تجار بسیار ثروتمندی نیز کاروانسرایی به نام خود داشتند Ùˆ در چند کاروانسرای دیگر نیز سهیم بودند (اتØ‌ادیه ØŒ 1374 Ø´ الف ØŒ ص 49 Ø› همو، 1378 Ø´ ØŒ ص 8). یک درصد از رجال ØŒ Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان آنان را ثروتمند به شمار آورد، خانه های بزرگی با چندین Ø‌یاط Ùˆ ساختمان در پنج Ù…Ø‌لة قدیمی تهران داشتند Ùˆ 20% از جمعیت تهران اجاره نشین بودند (رجوع کنید به همو، 1374 Ø´ ب ØŒ ص 145Ù€173Ø› همو، 1378 Ø´ ØŒ ص 8 Ù€9). گاه در یک خانه ده خانوار سکونت داشتند. تعداد اجاره نشینهای Ù…Ø‌لة بازار کمتر از سایر Ù…Ø‌لات بود، زیرا به قول نجم الملک اهالی بازار مستأجر نمی گرفتند، Ú©Ù‡ این امر نشان دهندة ثروت نسبی Ùˆ بی نیازی اهالی آنجاست ( آمار دارالخلافة تهران ØŒ ص 345). در 1286 تعداد اجاره نشینان 8ر30% بود، Ú©Ù‡ افزایش جمعیت را نسبت به افزایش تعداد خانه ها نشان Ù…ÛŒ دهد (اتØ‌ادیه ØŒ 1378 Ø´ ØŒ ص 9).

در واقع ØŒ درباریان سربار جامعه بودند Ùˆ زندگی آنان از مالیاتها Ùˆ بهره های مالکانه تأمین Ù…ÛŒ شد. این نوع زندگی فعالیتهای جنبی دیگری به همراه داشت Ú©Ù‡ رشد Ùˆ گسترش تهران را شتاب Ù…ÛŒ بخشید. Ø‌اصل این وضع اجتماعی Ùˆ بازده فرهنگی Ù€ اقتصادی آن در دوره ای Ú©Ù‡ با نفوذ سرمایه داری صنعتیِ اروپا مقابله Ù…ÛŒ شد، یکی از مسائل اساسی این عصر است Ú©Ù‡ آثار آن در دوره های بعد تهران ظاهر شد.

تهران ØŒ بنا بر سرشماری 1284ØŒ 47 مسجد، 35 مدرسة علوم دینی با 463 ØŒ 1 طلبة ساکن در آن ØŒ 34 تکیه Ùˆ 190 Ø‌مام عمومی داشت (نجم الدوله ØŒ ص 358Ù€359ØŒ 363). در جامعة آن زمان تهران ØŒ پیروان دینهای دیگر (111 زردشتی ØŒ 1006 ارمنیِ مسیØ‌ÛŒ Ùˆ 578 ØŒ 1 یهودی ) در کویهای جداگانه زندگی Ù…ÛŒ کردند. فرنگیان ساکن تهران ØŒ از مرد Ùˆ زن Ùˆ طفل ØŒ 130 تن بودند (همان ØŒ ص 358).

بر اساس همین سرشماری ØŒ فرهنگ معنوی Ùˆ مادّی مسلط بر زندگی مردم Ùˆ شهر تهران تا اواسط دورة ناصری ØŒ فرهنگ سنّتی ایرانی Ù€ اسلامی بر اساس سطØ‌ درک مردم آن زمان Ùˆ مواریث گذشته Ùˆ ساختار اجتماعی Ù€ اقتصادی خاص آن دوره بود Ùˆ بر کارکردهای اصلی زندگی Ùˆ ساختارهای فضای شهری Ùˆ روابط Ùˆ جریانهای سیاسی ØŒ فرهنگی ØŒ اقتصادی Ùˆ اجتماعی تهران تأثیر مستقیم داشت Ùˆ ساختار اصلی شهر تهران تا 1284ØŒ شامل این سه کارکرد بود: کارکرد اداری Ù€ سیاسی Ùˆ نظامی Ù€ دفاعی (ارگ ØŒ مشتمل بر دربار Ùˆ باروی آن Ùˆ انتظامات دفاعی ونظامی درونی Ùˆ پیرامون شهر)ØŒ کارکرد دینی Ù€ فرهنگی (مساجد



و مدارس دینی ، کلیساها و کنیسه ها)، و کارکرد اقتصادی (بازار و فعالیتهای کشاورزی و غیره ).

منازل مسکونی نیز در Ù…Ø‌له های ارگ سلطانی به جز در شمال ارگ ØŒ عودلاجان ØŒ سنگلج ØŒ چالمیدان ØŒ Ùˆ بازار ساخته شده بود Ùˆ هر Ù…Ø‌له کدخدایی داشت Ú©Ù‡ از میان ریش سفیدان Ùˆ معتمدان Ù…Ø‌Ù„ انتخاب Ù…ÛŒ شد Ùˆ از دولت مواجب نمی گرفت (فلور ØŒ ج 1ØŒ 1366 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 15ØŒ 20ØŒ پانویس 45). فقط کدخدای Ù…Ø‌لة ارگ را سلطان انتخاب Ù…ÛŒ کرد Ú©Ù‡ صاØ‌ب جیره Ùˆ

مواجب نیز بود (کیان فر، ص 87). در Ø‌والی باروی شهر گورستان بود. راههای اصلی Ùˆ Ú©ÙˆÚ†Ù‡ ها Ùˆ بن بستهای تنگ ØŒ پیکرة شهر را تشکیل Ù…ÛŒ دادند. ادارة شهر بر عهدة کلانتربود Ú©Ù‡ در مقام شهربان Ùˆ شهردار ایفای وظیفه Ù…ÛŒ کرد Ùˆ منصوب شاه بود (همانجا). از نظر سیاسی ØŒ استبداد Ùˆ از نظر اقتصادی نوعی نظام فئودالی Ùˆ از نظر اجتماعی جامعة طبقاتی بر شهر Ø‌اکم بود.

این دوره ØŒ به رغم نفوذ قدرت مذهبی در دستگاه سلطنتی Ùˆ جامعه ØŒ بنا بر مقتضیات زمان (از جمله انقلاب کبیر فرانسه Ùˆ نفوذ استعمار)ØŒ دورة تماس با تمدن غرب Ùˆ آشنایی با اوضاع دنیای جدید Ùˆ تØ‌ولات اجتماعی Ùˆ صنعتی غرب Ùˆ توجه به اخذ دانش Ùˆ فنون غربی بود ( رجوع کنید به آدمیت ØŒ ص 159ØŒ 162). از اوایل دورة قاجار، بویژه از دورة فتØ‌علی شاه ØŒ بر اثر برقراری Ùˆ گسترش روابط سیاسی Ùˆ نظامی Ùˆ تجاری با کشورهای دیگر، ایرانیان بتدریج با مفاهیم فرهنگ معنوی Ùˆ دستاوردهای فرهنگ مادّیِ دوران صنعتی آشنا شدند Ùˆ در تهران نیز ساختارهای مربوط به آن بنیان گرفت . در 1236 سازمان اداری مستقلی تأسیس شد تا ارتباط مستمر سیاسی ایران را با کشورهای خارجی برقرار کند. این سازمان در 1239 به «وزارت دول خارجه » تبدیل شد (شجیعی ØŒ ج 1ØŒ ص 126 Ùˆ پانویس ). به دنبال آن ØŒ برای اولین بار در تاریخ سیاسی ایران ØŒ هیئت دولت مرکزی ØŒ به ریاست صدراعظم Ùˆ چهار وزیر (داخله ØŒ مالیه ØŒ فواید عامه Ùˆ دول خارجه )ØŒ ادارة امور عمومی کشور را برعهده گرفتند (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 127). نخستین اندیشه های اصلاØ‌ طلبانه در دستگاه دولت به وجود آمد Ùˆ اندیشة تجدد در ایران نیز، همچون دیگر کشورهای مشرق زمین ØŒ با اصلاØ‌ات دولتمردان به جامعه راه یافت . به این ترتیب ØŒ صنف تازه ای از روشنفکران Ùˆ ترقی خواهان به وجود آمد Ú©Ù‡ در سرنوشت جامعه تأثیر گذاشت . پیشروان اصلاØ‌ Ùˆ ترقی جدید، عباس میرزا Ùˆ دو وزیر ÙˆÛŒ میرزاعیسی فراهانی (متوفی 1237 یا 1238) Ùˆ میرزاابوالقاسم فراهانی (متوفی 1251)ØŒ بودند Ú©Ù‡ میراث آنان به امیرکبیر رسید.

او به نوآوری در راه نشر فرهنگ Ùˆ دانش Ùˆ صنعت جدید، پاسداری از هویت ملی Ùˆ استقلال سیاسی ایران در مقابله با تعرض غربی ØŒ اصلاØ‌ات سیاسی Ùˆ مبارزه با فساد Ùˆ ایجاد اخلاق مدنی معتقد بود. با رفتن میرزا عیسی Ùˆ میرزا ابوالقاسم فراهانی Ùˆ امیرکبیر، اصالت هویت سیاسی نیز از میان اهل دولت رفت Ùˆ اغلب ایشان مرعوب یا مجذوب فرنگیان شدند (آدمیت ØŒ ص 157ØŒ 164Ù€ 165). در واقع ØŒ پس از قتل امیرکبیر، به جای برخورد پویایی Ú©Ù‡ رجال متدین با فرهنگ غرب داشتند، دورة تسلیم در مقابل تمدن غرب به وجود آمد Ùˆ کار به التقاط فرهنگی Ùˆ غرب زدگی کشید. تهران عرصة رویارویی فرهنگ سنّتی اسلامی Ù€ ایرانی با فرهنگ جدید فرنگی شد Ùˆ وارد فصل جدیدی از تاریخ تØ‌ول اجتماعی خود گردید.

برخورد فنّاوری اروپایی با فرهنگ سنّتی ایرانی در دورة ناصری ØŒ به پذیرش آرام اندیشه ها Ùˆ مظاهر مادّی غرب ØŒ خصوصاً در تهران ØŒ انجامید Ùˆ نبرد سنّت Ùˆ تجدد در اواسط Ø‌کومت ناصرالدین شاه به اوج خود رسید (رجوع کنید به طبری ØŒ ص 381). تجدد، معماری تهران Ùˆ سبک زندگی تهرانیها را دگرگون کرد (میلانی ØŒ ص 9ØŒ پیشگفتار). از جمله آثار غرب گرایی در معماری این دوره ØŒ ساخت برخی مدارس Ùˆ بناهای فرهنگی Ùˆ مسکونی به سبک غربی با زمینة معماری ایرانی بود. به طور خلاصه ØŒ تمام اقداماتی Ú©Ù‡ در مدت پنجاه سال ØŒ از آغاز سلطنت فتØ‌علی شاه ØŒ صورت گرفت ØŒ زمینه را برای تأسیس دارالفنون * آماده Ùˆ مهیا ساخت . از جملة این اقدامات بود: استخدام معلمان خارجی ØŒ اعزام Ù…Ø‌صل به اروپا، دایر شدن مدارس فرانسوی Ùˆ مؤسسات امریکایی ØŒ تأسیس چاپخانة سنگی در 1245ØŒ انتشار نخستین روزنامة فارسی به مدیریت میرزاصالØ‌ شیرازی (از Ù…Ø‌صلان اعزامی به انگلستان در 1231) با چاپ سنگی به سال 1253ØŒ انتشار روزنامچة دارالخلافه طهران در 5 ربیع الثانی 1267 Ú©Ù‡ از شمارة دوم به بعد روزنامة وقایع اتفاقیه نامیده شد، تعلیم زبان فرانسه Ùˆ انگلیسی Ùˆ ترجمة کتاب Ùˆ رساله از این زبانها به فارسی (صدیق ØŒ ص 295Ù€297). ساختمان دارالفنون ØŒ Ú©Ù‡ از مهمترین تأسیسات دهة 1260 است ØŒ به دستور امیرکبیر در شمال شرقی ارگ سلطنتی اØ‌داث شد (آدمیت ØŒ ص 355Ø› Ù…Ø‌بوبی اردکانی ØŒ ج 1ØŒ ص 258). این نخستین بار بود Ú©Ù‡ دولت مستقیماً اقدام به تأسیس آموزشگاه کرد Ùˆ تمام مخارج تأسیس Ùˆ نگاهداری Ùˆ ادارة آن را برعهده گرفت Ùˆ برای خود مسئولیتی در امر تعلیم Ùˆ تربیت قائل شد؛ ازینرو سال 1268 (سال افتتاØ‌ دارالفنون ) را باید مبدأ تØ‌ول Ùˆ دورة جدید در فرهنگ ایران شمرد ( رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ص 91Ù€92). دارالفنون ØŒ با معلمان اروپایی اش ØŒ عامل مؤثری در شناساندن تمدن اروپا Ùˆ فرهنگ جدید غرب بود (صدیق ØŒ ص 338Ù€339). به این ترتیب ØŒ تهران با گذر از سنّتهای ایرانی Ù€ اسلامی Ùˆ مواجهه با تØ‌ولات اجتماعی Ø‌اصل از غرب گرایی ØŒ در فرهنگ معنوی Ùˆ مادّی خود دچار دوگانگی شد. اما با مطالعه در ساختمان مساجد Ùˆ مدارس علمیه این دوره ØŒ معلوم Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ هنوز سنن اسلامی در تهران مستØ‌Ú©Ù… بوده است .

برخی از مساجد و مدارس علمیة اوایل سلطنت ناصرالدین شاه عبارت اند از:

مسجد Ù€ مدرسة Ø‌اج رجبعلی ØŒ در خیابان پانزده خرداد کنونی ØŒ Ú©Ù‡ به قولی استاد Ù…Ø‌مدقلی شیرازی آن را در 1262 بنا کرده است (غنچه ØŒ 1378 Ø´ ب ØŒ ص 109Ù€110). بر اساس فهرست اوقاف ØŒ در 1252 Ø‌اج رجبعلی مدرسه را وقف مسجد کرده است ( گنجنامه ØŒ ص 74).

مسجد Ù€ مدرسة شیخ عبدالØ‌سین مجتهد آذربایجانی (شیخ العراقین )ØŒ در خیابان خیام کنونی (Ù…Ø‌Ù„ باغ قدیمی پاچنار، انتهای بازار کفاشها) Ú©Ù‡ با سرمایة میرزا تقی خان امیرکبیر به تصدی شیخ عبدالØ‌سین ساخته شد. بر کتیبة سردر مسجد سال 1270 مرقوم است . مدرسه در مغرب این مسجد قرار دارد Ú©Ù‡ درِ منبت کاری عالی آن اثر استاد نوروز طهرانی به تاریخ 1279 است (مصطفوی ØŒ ج 1ØŒ ص 66Ù€67ØŒ 96Ù€97).

مسجد Ù€ مدرسة دروازه دولت ØŒ بنابر وقفنامة ربیع الاول 1272 مهدعلیا، مادر ناصرالدین شاه (خان Ù…Ø‌مدی ØŒ ص 112)ØŒ این مسجد Ù€ مدرسه اØ‌تمالاً در دورة Ù…Ø‌مدشاه ساخته

شده است .

مسجد Ù€ مدرسة قنبرعلی خان ØŒ در چهارراه سیروس ØŒ Ú©ÙˆÚ†Ù‡ تقوی ØŒ Ú©Ù‡ کتیبة سردرش دارای تاریخ 1288 است . این مدرسه را مدرسة سعدیه نیز خوانده اند ( گنجنامه ØŒ ص 80). امامزاده سید اسماعیل نیز در 1262 Ùˆ 1281 در دو مرØ‌له تکمیل شد (همان ØŒ ص 146).

نقشه ای Ú©Ù‡ اگوست کرسیس (کرشیش )ØŒ استاد اتریشی مدرسة دارالفنون ØŒ به Ú©Ù…Ú© دو تن از شاگردانش ØŒ ذوالفقار بیک Ùˆ Ù…Ø‌مدتقی خان ØŒ از تهران تهیه کرده ØŒ متعلق به جمادی الاولی 1275 است . این نقشة رنگی ØŒ Ú©Ù‡ از نقشة برزین دقیق تر است ØŒ اطلاعات بسیاری در بارة نوع بناها (مساجد، ادارات دولتی ØŒ پادگانها، کاروانسراها، تجارتخانه ها، Ø‌مامها، خانه ها، باغها Ùˆ غیره ) Ùˆ اسامی مکانها دارد Ùˆ مؤید نوسازی شهر Ùˆ توسعة آن است . در نقشة کرسیس ØŒ ارگ نیز با جزئیات ترسیم شده است . این نقشه نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ ارگ ØŒ در فضایی به وسعت نُه کیلومتر مربع ØŒ در Ù…Ø‌دودة Ø‌صار عصر صفوی ØŒ بنا شده است . شش دروازه در این نقشه مشخص شده است : دروازة دولت ØŒ دروازة شمیران ØŒ دروازة دولاب ØŒ دروازة شاه عبدالعظیم ØŒ دروازة Ù…Ø‌مدیه (یا دروازه نو، Ú©Ù‡ برزین به آن اشاره ای نکرده است ) Ùˆ دروازة قزوین . تنها فضای عمومی باز، سبزه میدان (میدان شاه سابق ) بوده است (مقتدر، ص 40).

معماری با سبک غربی از بناهای دربار شروع شد Ùˆ سپس طراØ‌ÛŒ شهری تهران را در بر گرفت . در 1284ØŒ در دورة ناصری ØŒ معماری عمارتها Ùˆ قصرهای ارگ ØŒ مانند عمارت Ø‌رمخانه Ùˆ خوابگاه ناصرالدین شاه Ùˆ کوشک شمس العماره * ØŒ تØ‌ت تأثیر اسلوبِ عمارتها Ùˆ قصرها Ùˆ ساختمانهای اروپایی ØŒ بخصوص فرانسوی ØŒ بود Ùˆ معماری ایرانی با آمدن مهندسان Ùˆ معماران اروپایی Ùˆ تØ‌صیل معدودی از دانشجویان ایرانی در فرانسه Ùˆ تقلید از معماران فرانسوی ØŒ بتدریج صبغة اروپایی به خود گرفت ( رجوع کنید به شرف ØŒ Ø´ 27Ø› نجمی ØŒ ص 45Ù€ 48). کشیدن راه آهن از تهران به Ø‌رم Ø‌ضرت عبدالعظیم در 1305 نیز یکی از مظاهر تمدن غرب بود (اعتمادالسلطنه ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ص 130Ø› براون ØŒ ص 98). نتیجه اینکه تهران ØŒ Ú©Ù‡ تا اواسط دورة ناصری صفات شهرهای ایرانی Ù€ اسلامی را داشت ØŒ بر اثر التقاط فرهنگی Ùˆ برخی عوارض غربی ØŒ نه تنها درگیر گسترش تدریجی مناسبات سرمایه داری Ùˆ سلطه گری دول اروپایی گردید، بلکه به Ù„Ø‌اظ جغرافیایی Ùˆ فرهنگی نیز دچار ظواهر فرهنگ مادّی اروپایی شد. بخش قدیم شهر ویژگی سنّتی اسلامی Ù€ ایرانی داشت Ùˆ بخش جدید آن در بخش نوبنیاد غرب گرا، دارای ساختمانهایی به سبک Ùˆ هندسه Ùˆ هیئت اروپایی بود ( رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ص 152).

بنا بر قول اعتمادالسلطنه (1363 ش ، ص 104)، سبب تأسیس دارالخلافة ناصری در 1284، افزایش جمعیت بود؛ چون شهر قدیم تهران گنجایش آن جمعیت را نداشت ، ناصرالدین شاه دستور داد در پیرامون تهران قدیم ، شهری به نام وی بنا کنند.

Ø‌صار جدید تهران به شیوة غربی دارای دوازده دروازه Ùˆ برج Ùˆ بارو، Ùˆ خندقی هشت ضلعی بود Ú©Ù‡ جمعی از مهندسان Ùˆ معماران ØŒ با همکاری مهندس فرانسوی مسیو بولر، به دستور ناصرالدین شاه ØŒ کار اØ‌داث آن را شروع کردند (همان ØŒ ص 104Ø› کریمان ØŒ ص 223). ابتدا برج Ùˆ بارو Ùˆ استØ‌کامات دفاعی سابق را خراب Ùˆ خندق را پر کردند. Ù…Ø‌یط شهر را از سه کیلومتر به Ø‌دود نوزده کیلومتر (460 ØŒ 18 زرع ) رساندند. خندق تهران را مطابق نقشة خندق پاریس به Ø´Ú©Ù„ هشت ضلعی ساختند Ùˆ چند باستیان /باستیون (قلعة Ù†Ú¯Ù‡ داری جنگ افزار) جدید اطراف شهر بنا کردند (کریمان ØŒ همانجا). به نوشتة جمال زاده (1339ØŒ ص 10)ØŒ Ø‌صار تازه 58 قلعه داشت Ùˆ بر اساس طرØ‌ وبان ØŒ مهندس نظامی فرانسوی ØŒ بنا شده بود. Ù…Ø‌یط آن 596 ØŒ 19 متر Ùˆ مساØ‌ت داخلی شهر نیم فرسخ مربع بود، اما گرنی (ص 49) افزایش مساØ‌ت شهر را از Ø‌دود دوازده کیلومترمربع به 31 کیلومترمربع Ùˆ افزایش Ù…Ø‌یط Ø‌صار را نیز از 5ر6 کیلومتر به هجده کیلومتر ذکر کرده است .

طراØ‌ÛŒ دارالخلافه چنان بود Ú©Ù‡ اقامتگاه سلطنتی در مرکز شهر قرار Ù…ÛŒ گرفت Ùˆ دیگر جایگاه Ø‌اشیه ای سابق را نداشت (مدنی پور، ص 35). از دوازده دروازة شهر، پنج دروازه عبارت بودند از: دروازه دولت Ùˆ دروازه شمیران در شمال ØŒ دروازه قزوین در مغرب ØŒ دروازه دولاب در مشرق Ùˆ دروازه شاه عبدالعظیم در جنوب . هفت دروازه هم در شمال ØŒ جنوب ØŒ مغرب Ùˆ مشرق قرار گرفتند Ùˆ بعداً سیزدهمین دروازه به ضلع جنوبی اضافه شد، تا راه آهن تهران Ù€ شاه عبدالعظیم از آن عبور کند (اسکارس ØŒ ص 85).

در نقشة دارالخلافة ناصری ØŒ Ú©Ù‡ میرزاعبدالغفار نجم الدوله در 1309 ترسیم کرده است ØŒ میدان توپخانه Ùˆ خیابانهای منشعب از آن کاملاً مشخص اند (Ù…Ø‌مدزاده مهر، ص 69Ù€70Ø› نیزرجوع کنید به بهرام بیگی ØŒ ص 24). طبق این نقشه ØŒ Ø´Ú©Ù„ میدان مستطیل ØŒ جهت طولی آن شرقی Ù€ غربی Ùˆ نسبت طول Ùˆ عرض آن یک به دو بوده Ùˆ طول میدان Ø‌دود 220 متر Ùˆ عرض آن 110 متر بوده است . شش خیابان به میدان متصل Ù…ÛŒ شده Ú©Ù‡ تا امروز نیز تعداد Ùˆ موقعیت آنها تغییر چندانی نکرده است . دو خیابان به ضلع جنوبی متصل Ù…ÛŒ شده Ú©Ù‡ تقریباً نسبت به Ù…Ø‌ور میدان متقارن اند. در جهت جنوب شرقی ØŒ خیابان ناصریه (ناصرخسرو) میدان را به شهر، Ùˆ در جهت جنوب غربی ØŒ خیابان باب همایون آن را به ارگ متصل Ù…ÛŒ کرده است . در ضلع شمالی میدان ØŒ تقریباً روبروی خیابانهای جنوبی ØŒ دو خیابان از میدان جدا Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ خیابان شرقی ØŒ لاله زار Ùˆ خیابان غربی ØŒ امین السلطان (یا علاءالدوله ØŒ فردوسی کنونی ) نام داشت . خیابان لاله زار مقابل ناصریه Ùˆ امین السلطان مقابل باب همایون بود. در مشرق میدان ØŒ خیابان چراغ گاز (یا چراغ برق ØŒ بعداً امیرکبیر) نزدیک ضلع جنوبی Ùˆ در مغرب میدان ØŒ خیابان مریضخانه (یا سپه ØŒ امام خمینی کنونی ) نزدیک ضلع شمالی قرار داشت . عناصر کالبدی Ùˆ کارکردهای شهری بیانگر ترکیب هماهنگ قالب Ùˆ Ù…Ø‌توا در دورة خود هستند. خیابانها، به سبب اهمیت نقطة شروعشان (Ù…Ø‌Ù„ ورود از خیابان به میدان Ùˆ بالعکس )ØŒ دروازه Ùˆ سردر داشتند. سردر نماد Ø‌اکمیت ØŒ Ùˆ دروازه نمایانگر تفکیک بخشهای مختلف شهر بود. بانک شاهی (تأسیس در 1306) نیز معرف روابط جدید اقتصادی بود (همان ØŒ ص 73). هر چند عناصر Ùˆ کارکردهای پیرامون میدان توپخانه ØŒ تابع تØ‌ولات اروپایی مآبی بود Ùˆ فضای به دست آمده ØŒ عناصر جدید فرهنگی Ùˆ هنری داشت ØŒ هویت Ùˆ ویژگی ایرانی خود را از دست نداده بود (همان ØŒ ص 74).

اما تجزیه Ùˆ تØ‌لیل کارکردها Ùˆ ساختار فضایی Ø‌اصل از آنها در آن خیابانها، Ø‌اکی از نفوذ فرهنگ غربی است ØŒ Ø‌تی برخی از این خیابانها فرنگی نشین بوده Ùˆ سفارتخانه های کشورهای غربی در آنها قرار داشته اند. اقوال برخی از جهانگردان Ùˆ مأموران سیاسی دورة ناصری Ùˆ شاهان بعدی Ùˆ بقایای فرهنگ مادّی گذشته ØŒ از همین امر Ø‌کایت Ù…ÛŒ کند. به نوشتة اورسول (ص 111ØŒ 113) کلیة Ù…Ø‌لات مشرف به خیابان لاله زار Ùˆ خیابان دروازه دولت (سعدی کنونی ) Ú©Ù‡ موازی آن بود، بعد از جلوس ناصرالدین شاه اØ‌داث Ùˆ آباد شده است . خانه های اعیانی چند تن از سرشناسان ایرانی Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ اقامت اروپاییان دراین خیابانها بود، از جمله خانة کنت دومونت فرت (اولین رئیس نظمیة تهران در عهد ناصری ) در خیابان دولت (چهارراه کنت )ØŒ Ùˆ خانة دکتر تولوزان / طولوزان (Ø‌کیم باشی مخصوص Ùˆ مشاور مورد اعتماد ناصرالدین شاه ) در خیابان لاله زار بود.

در همین دوره ØŒ اعیان Ùˆ اشراف ساخت ویلاهایی به سبک اروپایی را در Ù…Ø‌لة دولت ØŒ در بخش شمالی شهر، شروع کردند (معرفت ØŒ ص 105ØŒ 134). روند اعیان نشینی Ùˆ اروپایی نشینی شمال تهرانِ آن زمان (اواخر دورة ناصری ) در دورة مظفری افزایش یافت ØŒ به طوری Ú©Ù‡ در 1321 شمال میدان توپخانه بیشتر اروپایی نشین بود (کریمان ØŒ ص 270). توصیف لرد کرزن ØŒ سیاستمدار انگلیسی ØŒ نیز غرب گرایی شهرسازی این بخش تهران را تأیید Ù…ÛŒ کند (رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 306). ادوارد براون ØŒ ایران شناس

مشهور انگلیسی ، در 1305/1888 نوشته که خیابان مورد علاقة اروپاییان در تهران خیابان مستقیم علاءالدوله است که سفارتهای انگلیس و ترکیه و آلمان و ایتالیا و فرانسه در آن واقع شده و نیز ادارة تلگراف هند و اروپا در آنجاست . بین سفارتها دکانهایی است که کسبة آن اروپایی اند. این خیابان دو مهمانخانه دارد و یک عکاس روس در آن خیابان ساکن است . در انتهای خیابان دروازه ای است که طاق دارد و با عبور از آن وارد میدان توپخانه می شویم که اطرافش سربازخانه است (ص 101).

تأسیسات صنعتی غربی نیز بتدریج در اطراف میدان توپخانه Ùˆ خیابانهای منشعب از آن ایجاد شد؛ در 1296 کارخانة چراغ گاز Ùˆ در 1298 کارخانة چراغ برق افتتاØ‌ گردید Ùˆ در 1305 عمارت تلگرافخانه در شمال مدرسة دارالفنون ØŒ متصل به بناهای دیوانی ارگ Ùˆ در جنب خیابان ناصریه ØŒ به سبک بناهای فرنگی ساخته شد (اعتمادالسلطنه ØŒ 1363Ù€1367 Ø´ ØŒ ج 3ØŒ ص 1996ØŒ 2025Ø› مهدیقلی هدایت ØŒ ص 53). در 26 ربیع الاول 1307ØŒ ناصرالدین شاه خط تراموای تهران را افتتاØ‌ کرد. این خط از میدان توپخانه به سمت مشرق Ù…ÛŒ رفت Ùˆ از خیابان چراغ گاز Ùˆ مقابل بازار پامنار نزدیک سفارت روسیه Ù…ÛŒ گذشت (فووریه ØŒ ص 213).

در دورة ناصری ØŒ میدان مشق سربازخانه ØŒ مرکز بریگاد قزاق * خوانده Ù…ÛŒ شد Ùˆ در جایی بود Ú©Ù‡ امروز در شمال خیابان امام خمینی ساختمانهای شهربانی ØŒ وزارت امور خارجه ØŒ ادارة پست ØŒ موزة ملی مَلِک Ùˆ موزة ملی ایران (موزة ایران باستان ) قرار دارند. پس از آنکه ناصرالدین شاه امتیاز تشکیل بریگاد قزاق را به روسها داد، آنها ساختمانی به سبک معماری خودشان برپا کردند Ùˆ میدان مشق گسترده ای ساختند Ú©Ù‡ دورتادور آن را Ø‌صاری Ù…ÛŒ گرفت . ناصرالدین شاه Ùˆ رئیس روسی بریگاد قزاق از بالاخانه ای Ú©Ù‡ هنوز در این ساختمان هست ØŒ رژة قزاقان را تماشا Ù…ÛŒ کردند. میدان مشق ØŒ جز رژه Ùˆ تمرین سپاه ØŒ کاربرد دیگری نیز داشت Ø› در میان این میدان توپ نظامی بزرگی قرار داشت Ú©Ù‡ با شلیک توپ از آن ØŒ تهرانیها را از هنگام طلوع آفتاب ØŒ ظهر Ùˆ غروب Ùˆ در ماه رمضان از وقت سØ‌ر Ùˆ افطار آگاه Ù…ÛŒ کردند (یغمایی ØŒ ص 164). توپ مروارید * در ضلع جنوبی میدان ارگ واقع بود (رجوع کنید به شهری باف ØŒ ج 1ØŒ ص 75). میدان مشق در زمان قاجاریه دو دروازه داشت : یکی در جایی Ú©Ù‡ امروز بانک سپه (در خیابان امام خمینی ) قرار گرفته Ùˆ دیگری تقریباً در جایی Ú©Ù‡ سر در باغ ملی گفته Ù…ÛŒ شود (یغمایی ØŒ همانجا).

تا 1284ØŒ مهمترین تکیة تهران تکیة Ø‌اج میرزا آقاسی بود Ú©Ù‡ بزرگترین Ùˆ پربیننده ترین تعزیه ها در آنجا اجرا Ù…ÛŒ شد، تا اینکه به دستور ناصرالدین شاه ØŒ در ارگ دولتی تکیة دولت * ساخته شد (ذکاء، ص 284ØŒ 287Ø› کریمان ØŒ ص 219). در 1290ØŒ معیرالممالک مسجد Ù€ مدرسه ای اØ‌داث Ùˆ وقف کرد Ú©Ù‡ به نام خودش مشهور شد (اعتمادالسلطنه ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ص 87 Ù€ 88Ø› سلطان زاده ØŒ 1378 Ø´ ØŒ ص 58).

پس از گسترش دارالخلافه ØŒ ادارة امور تهران نیز با بهره گیری از تجارب اروپاییان ØŒ نظم Ùˆ ترتیب تازه ای یافت . تا 1295ØŒ ادارة عمومی تهران را کلانتر به عهده داشت ØŒ اما ناصرالدین شاه ØŒ بعد از سفر دومش به فرنگ در 1295ØŒ «وزارت جلیلة پلیس » را در تهران افتتاØ‌ کرد Ùˆ رئیس این وزارتخانه Ú©Ù‡ عنوان

اØ‌تساب را نیز داشت با عنوان شهربان Ùˆ شهردار، جانشین کلانتر شد. در 1297ØŒ کامران میرزا، نایب السلطنه Ùˆ Ø‌اکم وقت تهران ØŒ شیوه نامه ای به Ù…Ø‌مدØ‌سن خان صنیع الدوله ØŒ وزیر اØ‌تساب ØŒ ابلاغ کرد Ú©Ù‡ اساس ادارة عمومی دارالخلافة ناصری را تشکیل Ù…ÛŒ داد. در همین سال ØŒ رئیس اØ‌تسابیه شرØ‌ خدمات ادارة اØ‌تسابیه Ùˆ تنظیفیه را بر مبنای دستورالعمل Ø‌اکم تهران نوشت . این شیوه نامه Ø‌اوی نکات بسیار مهم Ùˆ جدیدی در ادارة امور شهر تهران بود، از جمله در بارة خیابانها، مجوز ساخت وساز، بهداشت ØŒ نظم بازار، تنقیه Ùˆ تطهیر Ùˆ مرمت مجاری آبها Ùˆ تقسیم آب Ùˆ توسعة معابر (رجوع کنید به کیان فر، ص 87 Ù€92).

در بند اول شیوه نامة رئیس اØ‌تسابیه ØŒ برای اولین با پس از گسترش دارالخلافه ØŒ از شهر قدیم Ùˆ جدید سخن به میان آمده Ùˆ بند دهم نیز به لزوم گرفتن مجوز ساختمان سازی اختصاص دارد Ú©Ù‡ تا پیش از آن سابقه نداشته است . طبق این بند، برای اØ‌داث ساختمانها Ùˆ خانه ها Ùˆ مستغلات در شوارع Ùˆ معابر یا مرمت Ùˆ تعمیر آنها، اجازة اداره Ùˆ رعایت شیوه نامه Ùˆ نقشة مهندسی ضروری بود، ولی در بنّاییهایی Ú©Ù‡ دخلی به Ú©ÙˆÚ†Ù‡ Ùˆ خیابان Ùˆ راهها نداشت ØŒ کسب مجوز لازم نبود (همان ØŒ ص 90Ù€91).

بنا بر بند دوم شیوه نامة 1297ØŒ ادارة قناتهای وقفی Ùˆ غیروقفی شهر بر عهدة وزارت اØ‌تسابیه Ùˆ تنظیفیه گذاشته شد Ùˆ امور مربوط به ادارة آنها تØ‌ت نظم جدیدی قرار گرفت . برخی از این قناتها، Ú©Ù‡ آب آشامیدنی مردم Ùˆ آب مصرفی تأسیسات Ùˆ باغها Ùˆ مزارع تهران را تأمین Ù…ÛŒ کردند، عبارت بودند از: قنات Ø‌اجی علی رضا، قنات نظام الدوله مشهور به قنات Ø‌اجی شهاب الملکی ØŒ قنات Ø‌اجی Ù…Ø‌مدعلی معروف به قنات امین الملکی ØŒ قنات سنگلج ØŒ قنات سپهسالار معروف به آب باغ صبا، قنات نظامیه ØŒ قنات مبارکة ناصری ØŒ Ùˆ قنات مهرکرد (همان ØŒ ص 89).

بعضی از اقدامات مهم فرهنگی دورة ناصری در تهران چنین بوده است : تأسیس دارالفنون Ø› تأسیس وزارت علوم در 1272 درزمان وزارت علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه Ø› اعزام 42 تن (بیشتر از فارغ التØ‌صیلان دارالفنون ) در 6 رمضان 1275 به فرانسه برای تØ‌صیل در رشته هایی چون طب ØŒ نظام Ùˆ فنون Ùˆ نقاشی Ø› تأسیس مدرسة مشیریه در 1290 برای تدریس زبانهای خارجه Ø› ایجاد مجمع نخبگان Ùˆ دانشمندان Ùˆ مترجمان در 1293 Ú©Ù‡ به تألیف نامة دانشوران ناصری انجامید؛ تشکیل مجلسی از اطبای ایرانی Ùˆ اروپایی به نام «مجلس Ø‌فظ الصØ‌Ù‡ » در 1293Ø› تأسیس نخستین بیمارستان دولتی به سبک جدید در 1293 به فرمان سپهسالار؛ دایر کردن مدرسة نظامی با معلمان ایرانی Ú©Ù‡ از فارغ التØ‌صیلانِ دارالفنون بودند Ùˆ عده ای معلم اروپایی Ø› تأسیس مدارس خارجی ØŒ مانند مدرسة سن لویی Ú©Ù‡ لازاریستها در 1277 تأسیس کردند، مدرسة پسرانة امریکایی Ú©Ù‡ در 1289 شروع به کار کرد، مدرسة دخترانة سن ژوزف Ú©Ù‡ «جمعیت خواهران سن ونسان دوپل » در 1292 تأسیس کردند، مدرسة پسرانة آلیانس فرانسه Ú©Ù‡ در 1308 Ùˆ مدرسة دخترانة امریکایی Ú©Ù‡ در 1313 تأسیس شدند (صدیق ØŒ ص 340Ù€344Ø› Ù…Ø‌بوبی اردکانی ØŒ ج 1ØŒ ص 321ØŒ 366Ù€ 368). از نمادهای بارز تلفیق دیدگاه اسلامی Ùˆ گرایش به مظاهر تمدن غربی در دورة ناصری Ùˆ تأثیر آن بر ظاهر تهران ØŒ مجموعة بهارستان ØŒ ساخت میرزاØ‌سین خان سپهسالار، است . ÙˆÛŒ در 1296Ù€1297 مسجد Ù€ مدرسة عظیم Ùˆ باشکوه ناصریه را بنیان گذاشت . در دوره ای Ú©Ù‡ سیدØ‌سن مدرس نایب التولیة آنجا بود، آن را مدرسة عالی سپهسالار (مطهری کنونی ) نامیدند. میرزاØ‌سین خان در جوار آن ØŒ عمارت بهارستان را به منظور خانة شخصی خود بنا کرد Ú©Ù‡ در آغاز مشروطیت تبدیل به مجلس شورای ملی شد (آدمیت ØŒ ص 458Ø› «متن وقفنامة اصلی مدرسة عالی سپهسالار»، ص 20).

تهران در اوایل قرن چهاردهم چنان رشدی کرد Ú©Ù‡ استفاده از وسایل Ø‌مل Ùˆ نقل عمومی ضرورت یافت Ø› ازینرو، دولت در 1308 به میرزا جوادخان ØŒ Ú©Ù‡ از کارمندان عالی رتبة وزارت امور خارجه بود، امتیاز ایجاد شرکت درشکه رانی را واگذار کرد. شرکت میرزاجوادخان سی دستگاه کالسکه از غازان وارد کرد Ùˆ در همان سال ØŒ شرکت افتتاØ‌ شد. 23 کالسکه در شهر کار Ù…ÛŒ کردند Ùˆ هفت تای دیگر کالسکه های اضطراری بودند (عیسوی ØŒ ص 312Ù€313). درشکه های تک اسبه در چهار نقطه Ù…ÛŒ ایستادند: میدان توپخانه ØŒ سبزه میدان ØŒ اطراف سفارت انگلیس Ùˆ میدان سرچشمه . این درشکه ها از بامداد تا سه ساعت بعد از شامگاه در Ù…Ø‌لات عمومی Ù…ÛŒ ایستادند Ùˆ برای مسافرت یا ساعتی کرایه Ù…ÛŒ شدند، اگر کسی پس از ساعات مقرر کالسکه لازم داشت ØŒ Ù…ÛŒ توانست از دوایر شرکت ØŒ کالسکة مخصوص کرایه کند (همان ØŒ ص 312).

دورة ناصری عصرگسترش مبادلات بازرگانی ØŒ تأسیس کارخانه ها، تجارتخانه ها Ùˆ بانکها بود Ùˆ این کارخانه ها در تهران واطراف آن تأسیس شد: کارخانة ریسمان ریسی (1275)ØŒ در نزدیکی قصر قاجار، نزدیک تهران ØŒ وسایل این کارخانه را Ù…Ø‌مودخان ناصرالملک از مسکو خریده بود، این کارخانه بعد از چندی تعطیل شد Ùˆ عمارت آن ابتدا مخزن تدارکات Ø‌ربیه ØŒ Ùˆ بعد ضرابخانة دولتی شد؛ کارخانة تفنگ سازی (1276)ØŒ Ú©Ù‡ ماهانه هزار قبضه تفنگ دَنگی Ù…ÛŒ ساخت Ø› کارخانة کاغذسازی Ø› کارخانة چلواربافی ØŒ در نزدیکی تهران Ø› کارخانة بلورسازی (1285)ØŒ این کارخانه بلور بسیار اعلی تولید Ù…ÛŒ کرد ولی بعدها

به دلیل کمبود مواد اولیه تعطیل شد، در Ø‌دود 1305ØŒ Ø‌اج Ù…Ø‌مدØ‌سن اصفهانی امین دارالضرب کارخانة بلورسازی دیگری اØ‌داث نمود Ùˆ در 1306ØŒ «کمپانی بلژیکی بلورسازی در ایران » کارخانه را راه انداخت ØŒ ولی این کارخانه نیز بسته شد (جمال زاده ØŒ 1362 Ø´ ØŒ ص 93Ø› عیسوی ØŒ ص 479Ù€481)Ø› کارخانه های چینی سازی ØŒ Ú©Ù‡ نخستین بار در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه تأسیس Ùˆ پس از مدتی تعطیل شدند (اعتمادالسلطنه ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ص 141)Ø› کارخانة شمع ریزی Ø› کارخانة جبه خانه (ادارة اسلØ‌Ù‡ سازی )Ø› کارخانه های Ú©ÙˆÚ†Ú© چراغ گاز Ùˆ چراغ برق ØŒ برای نخستین بار در 1297ØŒ با صرف سی هزار لیره ØŒ در خیابان شرقی میدان توپخانه تأسیس شد Ú©Ù‡ تا اوایل قرن چهاردهم روشنایی خیابان ارگ Ùˆ بناهای سلطنتی را تأمین Ù…ÛŒ کرد ولی به سبب کمبود زغال تعطیل شد، یک ایرانی این کارخانه را به ده هزار لیره خرید Ùˆ در 1309/ 1891 به یک شرکت بلژیکی به نام «کمپانی عمومی بلژیکیِ روشنایی Ùˆ Ø‌رارت ایران » فروخت (همان ØŒ ص 130Ø› جمال زاده ØŒ 1362Ø´ ØŒ ص 94Ø› اشرف ØŒ ص 84).

کارخانة کبریت سازی ، در 1308 به تشویق امین الدوله تأسیس شد. شرکتی روسی به نام «شرکت صنعتی و تجارتی ایران »، به ریاست پولیاکوف ، بیست هزار لیره برای تأسیس کارخانة کبریت سازی در خلازیر/ خرازین ، در نزدیکی زرگنده ، سرمایه گذاری کرد، اما این کارخانه خیلی زود تعطیل شد، چون در خلازیر مقدار چوب مورد نیاز کارخانه موجود نبود و نیز تولیدات آن نتوانسته بود با کبریت اتریش و سوئد

رقابت کند (مهدیقلی هدایت ØŒ ص 130Ø› جمال زاده ØŒ 1362 Ø´ ØŒ همانجا؛ اشرف ØŒ ص 61). هم زمان با تأسیس این کارخانه ØŒ مهندس لونتین ØŒ مدیر آن ØŒ در Ù…Ø‌لة اروپایی نشین تهران کارگاهی برای تولید قوطی کبریت تأسیس کرد. کارگران این کارگاه منØ‌صراً یهودی Ùˆ غالباً دختر بودند. پس از تعطیل شدن کارخانة کبریت سازی این کارگاه نیز تعطیل شد (اشرف ØŒ همانجا).

کارخانة قند در 1313/ 1896 تأسیس شد. «کمپانی بلژیکی قندسازی ایران »، به تشویق امین الدوله Ùˆ با وساطت وزیر مختار بلژیک در تهران ØŒ با سرمایة هنگفتی در ایران آغاز به کار کرد Ùˆ در زمستان همان سال شروع به چغندرکاری در کهریزک نمود Ùˆ اقدام به تأسیس کارخانة تصفیة چغندرقند در همان Ù…Ø‌Ù„ کرد. این کارخانه نیز پس از مدتی ØŒ به علت رقابت روسیه Ùˆ دلایل اقتصادی ØŒ تعطیل شد (مهدیقلی هدایت ØŒ همانجا؛ اشرف ØŒ ص 61Ù€62).

در دورة ناصری برای Ø‌مل Ùˆ نقل شهری نیز اقداماتی شد Ùˆ یک شرکت بلژیکی شبکة واگن اسبی را در تهران دایر کرد. واگن خانه Ùˆ تمام تأسیسات Ùˆ دفتر آن در خیابان ظل السلطان (اکباتان ) بود. از آنجا خطی به میدان توپخانه (سپه ØŒ امام خمینی ) Ù…ÛŒ رسید. از آنجا یک خط به خیابان فرمانفرما (شاهپور/ Ø‌افظ ) Ù…ÛŒ رفت Ùˆ پس از Ø·ÛŒ سرتاسر این خیابان به میدان شاهپور (ÙˆØ‌دت اسلامی ) Ù…ÛŒ رسید. خط دیگر از میدان توپخانه به آخر خیابان لاله زار Ù…ÛŒ رفت (بهبودی ØŒ ص 371Ø› Ø‌سن بیگی ØŒ ص 158Ù€ 159Ø› نجمی ØŒ ص 93). پس از کودتای سوم اسفند، باغشاه را تبدیل به سربازخانه کردند Ùˆ برای عبور نظامیان ØŒ خطی از میدان Ø‌سن آباد به باغشاه امتداد دادند (بهبودی ØŒ همانجا). رضاشاه پس از رسیدن به سلطنت این شبکه را برچید ( رجوع کنید به بهبودی ØŒ ص 373).

در اوایل قرن چهاردهم (اواخر دورة ناصری )، یک بانک انگلیسی (شاهنشاهی ) و یک بانک روسی (استقراضی ) در تهران ، با شعب آنها در شهرهای بزرگ ، تأسیس شد. در 1305/ 1888، نخستین بانک اروپایی به نام «بانک جدید شرقی » در تهران تأسیس شد و در مشهد، تبریز، رشت ، اصفهان ، شیراز و بوشهر شعبی دایر کرد (اشرف ، ص 57؛ نیز رجوع کنید به بانک در ایران * ، بخش 1 ) دورة قاجاریه ).

آمار بناهای تهران از 1317 تا 1320، که به کوشش اخضرعلی شاه تهیه شده ، ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی دورة مظفرالدین شاه (1313ـ1324) را نشان می دهد. طبق این آمار، شهر بعد از دورة ناصری بیشتر به سوی شمال و مغرب گسترش یافته و رشد جمعیت سریعتر شده بود.

از 1269 تا 1286ØŒ رشد جمعیت 2ر1% در سال بود Ùˆ از 1286 تا 1320ØŒ به 6ر1% رسید Ùˆ جمعیت Ø‌دود 400 ØŒ 244 تن شد. در این مدت با وجود آنکه تعداد خانه ها، نسبت به قبل ØŒ 9ر1 برابر Ùˆ شمار دکانها 2ر2 برابر Ùˆ تعداد کاروانسراها ــ Ú©Ù‡ سهم مهمی در تجارت Ùˆ صنعت داشتند ــ چهار برابر افزایش یافته بود، هنوز تهران از Ù„Ø‌اظ صنعت Ùˆ تجارت در Ú©Ù„ کشور جایگاه اصلی را نداشت (اتØ‌ادیه ØŒ 1378 Ø´ ØŒ ص 7Ù€11).

شهر همچنان پنج Ù…Ø‌له داشت ولی در شمال آن ØŒ Ù…Ø‌لة بزرگ دولت Ú©Ù‡ نامش را از دروازه دولت گرفته بود، به وجود آمد Ú©Ù‡ قسمتی از عودلاجان Ùˆ ارگ را نیز در بر Ù…ÛŒ گرفت . منازل عده ای از رجال Ùˆ خارجیان Ùˆ برخی از سفارتخانه ها در Ù…Ø‌لة دولت قرار داشت . ظاهراً این Ù…Ø‌له از نظر اقتصادی نیز پررونق بوده ØŒ چرا Ú©Ù‡ پس از Ù…Ø‌لة بازار، بیشترین تعداد دکان Ùˆ کاروانسرا را داشته است . Ù…Ø‌لة سنگلج نیز رشد کرده بود Ùˆ بیشترین تعداد خانه را داشت ØŒ ولی همچنان باغها Ùˆ زمینهای باز بسیاری در آن بود. Ù…Ø‌لة بازار وسعت چندانی نیافت ØŒ بخصوص Ú©Ù‡ در جنوب شهر، شوره زار Ùˆ کوره های آجرپزی وجود داشت Ú©Ù‡ امکان

توسعه را کاهش Ù…ÛŒ داد. چالمیدان از نظر تعداد خانه در مرتبة دوم بود، ولی اهالی آن کماکان فقیر بودند Ùˆ عودلاجان نسبت به قبل کوچکتر شده بود. با وجود رشد شهر، بعضی از پاتوقهای قدیم Ùˆ کاروانسراها تغییر نکردند Ùˆ با اینکه مشاغل جدیدی مانند نفت فروشی ØŒ صدور تلگراف Ùˆ نامه رسانی پدید آمده بود، Ø‌رفه های قدیم همچنان وجود داشت . بر اساس آمار اخضرعلی شاه ØŒ عدة بیشتری از اهالی تهران ثروتمند شده بودند. تعداد رجالی Ú©Ù‡ چندین خانه Ùˆ دکان Ùˆ کاروانسرا Ùˆ باغ (پارک ) در نقاط متعدد شهر داشتند، افزایش یافته بود. البته چنانکه از بررسی نوع Ø‌رفه ها Ùˆ مشاغل برمی آید، فقیر هم در شهر زیاد بود (همان ØŒ ص 11).

در دورة سلطنت مظفرالدین شاه ØŒ به تأسیس مدارس جدید توجه بیشتری شد Ùˆ خود شاه هم به این کار مایل بود. او میرزاØ‌سن خان رشدیه ØŒ از روØ‌انیان پیشگام در اصلاØ‌ات (متوفی 1363)ØŒ را از تبریز به تهران آورد Ùˆ در تأسیس مدارس جدید از او پشتیبانی نمود. وزیر علوم وقت ØŒ جعفر قلی خان نیرالملک ØŒ به منظور ایجاد Ùˆ توسعة مدارس ØŒ انجمن معارف را در 1315 Ùˆ شورای عالی معارف را در 1321 تأسیس کرد. اقدامات میرزاØ‌سن خان رشدیه در تأسیس مدارس ØŒ انگیزة تأسیس مدارس جدید را در دیگران به وجود آورد. برای مثال در 1316 در تهران ØŒ بجز دو مدرسة خیریه Ùˆ مدرسة رشدیه (تأسیس هر دو در 1315)ØŒ مدارس چهار کلاسة شرف ØŒ مظفریه (مظفری )ØŒ افتتاØ‌یه ØŒ سادات ØŒ ابتدائیه ØŒ ادب ØŒ خرد، سعادت Ùˆ اقدسیه بنیاد گردید. همچنین مدرسه های دانش ØŒ کمالیه ØŒ اسلام Ùˆ تربیت در 1317ØŒ مدرسة فلاØ‌ت در 1318ØŒ مدرسة ثروت در 1320ØŒ مدرسة مکتب در 1322 Ùˆ مدرسة Ù…Ø‌سنیه در 1323 تأسیس شد. مدرسة علمیه (تأسیس در 1316) تنها مدرسه ای بود Ú©Ù‡ تعلیمات آن در Ø‌د آموزش متوسطه بود Ùˆ به همین دلیل آن را مدرسة علمیه نامیدند. در 1321ØŒ دو مدرسة شرف Ùˆ مظفریه در هم ادغام شدند Ùˆ مدرسة جدید، یعنی مدرسة متوسطة شرف مظفری ØŒ دولتی اعلام شد Ùˆ مدرسة ادب نیز متوسطه Ùˆ دولتی گردید (دولت آبادی ØŒ ج 1ØŒ ص 193ØŒ 310Ù€311Ø› Ù…Ø‌بوبی اردکانی ØŒ ج 1ØŒ ص 369Ù€382ØŒ 394ØŒ 410Ø› صدیق ØŒ ص 342). در زمینة تØ‌صیلات دانشگاهی ØŒ مدرسة علوم سیاسی در نیمة شعبان 1317 افتتاØ‌ شد (Ù…Ø‌بوبی اردکانی ØŒ ج 1ØŒ ص 399ØŒ 401).

در دورة مظفرالدین شاه روزنامه های آزاد یا غیردولتی نیز انتشار یافتند، از جمله روزنامة تربیت در 1314، معارف در 1316، نوروز در 1320 و مکتب در 1322 (قاسمی پویا، ص 117، 119).

با وجود اشاعة فرهنگ فرنگ در تهرانِ دورة ناصری Ùˆ مظفری ØŒ Ú©Ù‡ تأسیس مدارس جدید Ùˆ روØ‌یة دموکرات طلبی از مظاهر آن بود، هنوز تفکر غالب در دورة مظفری دینی بود. این امر را Ù…ÛŒ توان از وجود علمای بزرگی Ú©Ù‡ در جنبش مشروطیت نقش مهمی ایفا کردند، Ùˆ نیز از برنامه های آموزشی Ùˆ پرورشی اسلامیِ مدارس Ùˆ توسعة بناهای مذهبی دریافت . برخی از این بناها عبارت اند از: مسجد Ù€ مدرسة مبارکة Ù…Ø‌مودیه Ùˆ معلمخانة اطفال فقرا Ùˆ ایتام بر اساس وقفنامة آقاسیدمØ‌مود طهرانی معروف به جواهری ØŒ از ادبا Ùˆ فضلای سدة سیزدهم ØŒ Ú©Ù‡ در رجب 1325 تنظیم شده است (رجوع کنید به «وقف نامة مسجد Ù€ مدرسة Ù…Ø‌مودیة تهران »، مقدمة میرزامØ‌مد، ص 84)ØŒ این دو بنا در Ù…Ø‌لة عودلاجان واقع در خیابان امیرکبیر (گذر میرزا Ù…Ø‌مود وزیر) قرار داشتند («وقف نامة مسجد Ù€ مدرسة Ù…Ø‌مودیة تهران »، ص 92ØŒ 108ØŒ مقدمة میرزا Ù…Ø‌مد، ص 83).

همچنین مسجد Ù€ مدرسة اقصی ØŒ معروف به مشیرالسلطنه ØŒ را میرزااØ‌مدخان مشیرالسلطنة آذربایجانی در خیابان مولوی اØ‌داث کرد. تاریخ برج ساعت این بنا 1321 است ( گنجنامه ØŒ ص 70). مدرسة معزالدوله در خیابان امیرکبیر قرار دارد. بر اساس کتیبة شبستان این مدرسه (مورخ 1317)ØŒ Ù…Ø‌مداسماعیل میرزا معزالدوله بن بهرام میرزامعزالدوله این مدرسه را وقف کرد Ùˆ ساختمان آن به اهتمام Ø‌اجیه فرخ لقا، زوجة معزالدوله ØŒ به پایان رسید (همان ØŒ ص 52). بانی مدرسة فیلسوف الدوله ØŒ میرزاکاظم طبیب رشتی فیلسوف الدوله ØŒ ملقب به ملک الاطبا (متوفی 1323)ØŒ بود. این مدرسه در 1322 وقف شده است (همان ØŒ ص 126).

تغییرات فضای شهری به شیوة دورة ناصری Ù€ مظفری ØŒ با پیروزی مشروطیت به پایان رسید. مبانی جهان بینی Ùˆ دگرگونی فرهنگی Ùˆ اجتماعی Ùˆ توسعة شهری تهران در اواخر دورة قاجار از ماهیت قانون اساسی Ùˆ متمم آن نیز مشهود است . بر اساس اصل سوم قانون اساسی ØŒ Ù…Ø‌Ù„ تشکیل مجلس شورای ملی تهران است Ùˆ طبق اصل چهل Ùˆ پنجم ØŒ سی تن از شصت نمایندة مجلس سنا باید از تهران انتخاب شوند. بر اساس اصل چهارم متمم قانون اساسی ØŒ تهران پایتخت رسمی ایران است . به این ترتیب ØŒ تهران برای اولین بار در تاریخ ایران ØŒ رسماً پایتخت اعلام شد. با آنکه طبق Ø‌قوق بین الملل ØŒ فقط بنای سفارتخانه ها در هر کشوری مِلک دولتهای خارجی شناخته Ù…ÛŒ شود، انگلیسیها در اواخر دورة قاجار، قریة قلهک را Ú©Ù‡ بنای ییلاقی سفارت انگلیس در آن بود، مِلک خود اعلام نمودند Ùˆ در آن Ø‌قوق فئودالی اعمال کردند. روسها نیز زرگنده ØŒ Ù…Ø‌Ù„ ییلاقی سفارت روسیه ØŒ را در اختیار گرفته بودند (اخوی ØŒ ص 158Ù€159).

جمال زاده تهران را در پایان دورة قاجار (1339)ØŒ شهری فرنگی مآب Ùˆ دارای برخی از آثار تمدن ØŒ از قبیل خط آهن Ùˆ اتومبیل Ùˆ تلفن Ùˆ هتل ØŒ ذکر کرده Ùˆ نوشته است Ú©Ù‡ تهران در این دوره ØŒ از Ø‌یث تمدن ظاهری Ùˆ تربیت اجتماعی بر سایر بلاد ایران تفوق دارد Ùˆ بنا بر مقتضیات پایتخت ØŒ تعلیم Ùˆ تربیت مخصوصاً به واسطة مدارس امریکایی Ùˆ فرانسوی Ùˆ آلمانی Ùˆ دارالفنون Ùˆ مدرسة علوم سیاسی Ùˆ غیره در آنجا بیش از دیگر نقاط مملکت صورت گرفته است ØŒ اما مظاهر تمدن در تهران به طور کامل وجود ندارد، به طور مثال تهران تلفن دارد ولی لوله Ú©Ø´ÛŒ آب ندارد، چراغ الکتریکی دارد ولی گاز ندارد، مجلس ملی دارد اما کتابخانة عمومی ندارد، تراموا Ùˆ اتومبیل دارد ولی خیابان مناسب ندارد. Ø·ÛŒ ده سال سیصد روزنامه در آنجا منتشر Ù…ÛŒ شود ولی بیست جلد کتاب «صØ‌ÛŒØ‌ » چاپ نمی شود. تهران دارالفنون Ùˆ دیوانخانه دارد Ùˆ از طرفی وافورخانه هم بسیار دارد (1339ØŒ ص 10Ù€11).

جمعیت تهران در سرشماری 1301 Ø´ ØŒ 000 ØŒ 210 تن برآورد شده بود (255 ØŒ 196 تن جمعیت شهری Ùˆ 745 ØŒ 13 تن جمعیت متفرقه شامل سپاهیان ØŒ اعضای سفارتخانه ها، زندانیها Ùˆ ایتام Ùˆ فقرای مستقر در مؤسسات خیریه ). این جمعیت در همان فضای Ø‌صار ناصرالدین شاهی (دارالخلافة ناصری ) سکونت داشتند. تعداد خانه ها 745 ØŒ 21 باب بود. جمعیت تهران در ده بخش Ùˆ Ù…Ø‌له به ترتیب اهمیت از نظر جمعیت ØŒ پراکنده بود ( رجوع کنید به جدول 3).

دورة پهلوی . دورة پهلوی (1304Ù€1357 Ø´ )ØŒ مرØ‌لة گذار از اروپاییگری معتدل Ùˆ التقاطی عهد قاجار به اروپایی مآبی دورة پهلوی اول Ùˆ امریکایی گرایی دورة پهلوی دوم است .

1) پهلوی اول . دورة رضاشاه (Ø‌Ú© : 1304Ù€1320 Ø´ ) از جنبة اجتماعی Ùˆ سیاسی ØŒ دورة انتقال از نظام فئودالی Ùˆ Ø‌اکمیت چندگانه به Ø‌اکمیت متمرکز، از جنبة فرهنگی Ùˆ مذهبی ØŒ دورة برخورد ارزشهای سنّتی Ùˆ مذهبی با فرهنگ وارداتی غربی Ùˆ غیردینی ØŒ از جنبة اقتصادی ØŒ دورة تکوین صنایع جدید بر پایة فنّاوری غرب بود (رجوع کنید به پهلوی * ØŒ سلسله ØŒ بخش 3). هریک از این جنبه ها، فضای خاص خود را در تهران پدید آورد.

نخستین اقدامات رضاشاه عبارت بود از: اØ‌داث کاخهای سلطنتی Ùˆ ساختمانهای Ø‌کومتی ØŒ از جمله اØ‌داث مجموعه کاخهای سعدآباد؛ کاخ مرمر Ùˆ مجموعه کاخهای شاهزادگان پهلوی در پیرامون آن Ø› مجموعة اداری Ù€ سیاسی Ùˆ اقتصادی به نام معماری رضاشاهی Ø› Ùˆ نیز طراØ‌ÛŒ Ùˆ گسترش شهر تهران به سبک غربی Ùˆ اØ‌داث مجموعه های فرهنگی جدید (دانشگاه تهران ØŒ دبستانها، دبیرستانها Ùˆ دانشسراها Ùˆ نظایر آنها).

بینش تجددطلبانه Ùˆ مقاصد سکولاریستی رضاشاهی ØŒ برای تأمین منویات Ø‌کومت پهلوی اول Ùˆ قشر متجدد، Ø‌امل

Ùˆ Ø‌افظ فرهنگ خاص او بود Ùˆ مهمترین هدف آن تبدیل ایران به کشوری اروپایی Ùˆ تØ‌ول پایتخت آن به پایتختی اروپایی بود (رجوع کنید به همبلی ØŒ ص 213Ù€243). این کار بدون درک صØ‌ÛŒØ‌ از تجدد در غرب صورت Ù…ÛŒ گرفت (ماهرویان ØŒ ص 116). بخشی از فرهنگ تجددطلبانة پهلوی اول ØŒ در زمینة کارکردهای اداری Ù€ سیاسی ØŒ امنیتی ØŒ آموزشی Ùˆ اقتصادی ØŒ ساختار فضای شهری تهران را به وجود آورد. ساختمان این

کارکردها یکی از چشم اندازهای فرهنگی شاخص این دوره را پدید آوردند.

در همین دوره ، دو کار عمده برای امروزی کردن ظاهر شهر تهران صورت گرفت :

1) شهرسازی جدید. از 1318ØŒ Ú©Ù‡ اØ‌تمالاً نخستین خودرو (برای مظفرالدین شاه ) وارد شهر تهران شد (فلور، 1375 Ø´ ØŒ ص 202)ØŒ لزوم تأسیس بلدیة (شهرداری ) تهران (1328Ø› رجوع کنید به بلدیه * ) Ùˆ تدوین قواعد تردد درشکه Ùˆ خودرو Ùˆ خیابان Ú©Ø´ÛŒ اØ‌ساس شد. از اواخر عهد قاجار Ùˆ اوایل دورة پهلوی ØŒ تعداد خودروها افزایش یافت ØŒ به طوری Ú©Ù‡ در آغاز 1308 Ø´ ØŒ 27 تعمیرگاه خودرو در تهران وجود داشت

Ú©Ù‡ در پایان همین سال به 233 تعمیرگاه رسید. انطباق وضع راهها Ùˆ Ù†Ø‌وة رفتار مردم با آمد Ùˆ شد خودروها در سرعت بخشیدن به دگرگونی منظرة پایتخت مؤثر بود (همان ØŒ ص 212Ù€ 213). نیاز به استفاده از وسایط نقلیة چرخدار (درشکه Ùˆ خودرو) به قدری زیاد شد Ú©Ù‡ بویژه در آغاز دورة پهلوی اول ØŒ پاسخگویی به این نیاز تنها عامل تعیین کنندة اندازه Ùˆ Ø´Ú©Ù„ خیابانها Ùˆ نهایتاً ملاک ارزشیابی ساختار شهری بود (مدنی پور، ص 36) Ùˆ قوانین Ùˆ آیین نامه های برنامه ریزی شهری Ùˆ شهرداری در مورد شبکة Ø‌مل Ùˆ نقل شهری را تØ‌ت الشعاع خود قرار داد. به این ترتیب ØŒ با رشد Ùˆ گسترش شهر، طرØ‌ جدید توسعة شهری به صورت اØ‌داث خیابانهایی در بافت قدیمی شهر Ùˆ کشیدن خیابانهای اصلی Ùˆ فرعیِ شطرنجی Ø´Ú©Ù„ جدید، افکنده شد. اولین نقشة تهران پس از دگرگونی ØŒ در 1309 Ø´ «نقشة خیابانها» نامیده شد. قانونی Ú©Ù‡ بلدیه در 1309 Ø´ تصویب کرد، Ù…Ø‌ملی شد برای مداخلات بسیار در بافتهای کهن شهری . به دنبال تصویب این قانون ØŒ اجرای نقشة جدید خیابانها در دستور کار قرار گرفت . دو خیابان چلیپایی ØŒ یعنی خیابان بوذرجمهری (جبه خانة قدیم ØŒ 15 خرداد کنونی ) Ùˆ خیام (اکبرآباد قدیم )ØŒ بافت کهن شهری را از بین برد (Ø‌بیبی ØŒ ص 158). از 1311 Ø´ به بعد، برج Ùˆ بارو Ùˆ خندق دارالخلافة ناصری ویران Ùˆ تبدیل به خیابانهای بزرگ گردید (کریمان ØŒ ص 297Ù€ 298). ایجاد خیابان ØŒ به عنوان نماد تجدد، اولین بازتاب اقتباس از نوع شهرسازی اوسمان ØŒ معمار Ùˆ شهرساز فرانسوی ØŒ است . تصویب «قانون تعریض Ùˆ توسعة معابر Ùˆ خیابانها» در 1312 Ø´ ØŒ به تبع همین گونه شهرسازی بود (Ø‌بیبی ØŒ ص 159). رضاشاه ØŒ بر خلاف بیشتر سلسله های نوبنیاد ایران ØŒ پایتخت جدید بر نگزید، بلکه عملاً با تخریب Ø‌صار دور شهر Ùˆ دروازه های آن Ùˆ تعدادی از بناهای عصر قاجار، پایتخت جدیدی مطابق با جهان بینی خود ایجاد کرد (عدل Ùˆ اورکاد ØŒ ص 3). افزون بر این ØŒ مجلس شورای ملی در 1314 Ø´ ØŒ طبق مادّة دومِ نظامنامة تشریفات ØŒ به کار بردن عناوین Ùˆ القاب برای شهرها، مثل دارالخلافة طهران ØŒ را موقوف کرد (کسروی ØŒ 1357 Ø´ ØŒ ص 175).

2) ساختمان سازی جدید. تØ‌کیم مبانی Ø‌کومتی ØŒ لزوم تقویت کارکردهای موجود Ùˆ فراهم آوردن کارکردهای نو، ضرورت اØ‌داث بناهای جدید Ùˆ تغییر ساختمانها را هم از نظر صوری Ùˆ هم از نظر کیفی ØŒ بویژه در معماری دولتی ØŒ سبب گردید Ú©Ù‡ چشم انداز فرهنگیِ مادّی جدیدی در تهران پدید آورد. مهمترین بناهای Ø‌کومتی تهران ØŒ در Ù…Ø‌Ù„ میدان مشق سربازخانة ناصرالدین شاه ساخته شد. این میدان از زمانی Ú©Ù‡ رضاخان تهران را فتØ‌ کرد تا 1313 Ø´ ØŒ باغ ملی شد (یغمایی ØŒ ص 168). به دستور ÙˆÛŒ در جلو این میدان سردری با اقتباس از سردرِ نقاره خانه قدیم باب همایون ساخته شد Ú©Ù‡ ابتدا به آن سردرِ نقاره خانه Ù…ÛŒ گفتند (شهری باف ØŒ ج 1ØŒ ص 16Ù€17) Ùˆ امروزه سردرِ باغ ملی Ù…ÛŒ گویند. معماری مجموعه ساختمانهایی Ú©Ù‡ در این Ù…Ø‌Ù„ به Ú©Ù…Ú© مهندسان خارجی Ùˆ داخلی بنا شد، به سبک معماری رضاشاهی مشهور شد. بازگشت به سنن معماری باستانی Ùˆ آمیختگی آن با معماری غربی ØŒ از ویژگیهای این سبک بود. مهمترین بناهای Ø‌کومتی این Ù…Ø‌لّ عبارت بودند از: کاخ شهربانی ØŒ کاخ وزارت امور خارجه ØŒ باشگاه افسران Ùˆ ساختمانهای ارتشی ØŒ عمارت ثبت Ú©Ù„ ØŒ ادارة پست ØŒ کتابخانة ملی ØŒ موزة ایران باستان Ùˆ هنرستان دختران . موزة ملی ملک نیز اخیراً در آن ساخته شد. کاخ شهربانی ØŒ عظیمترین بنای مجتمع ØŒ با تکیه بر معماری هخامنشیان Ùˆ معماری غرب ساخته شد. پس از آن ØŒ معماران بناهای دولتی Ùˆ غیردولتی ØŒ از Ø´Ú©Ù„ ستونها Ùˆ سرستونها Ùˆ دیگر عناصر کاخ شهربانی در آثارِ خود تقلید کردند (رجبی ØŒ ص 46). بنای موزة ایران باستان ØŒ مقتبس از معماری ساسانیان است . آندره گدار ØŒ معمار Ùˆ باستان شناس فرانسوی ØŒ طاق کسرای ساسانیان را با پرداختی نو در سردر بنای این موزه بازآفرید (همان ØŒ ص 48). کاخ وزارت امور خارجه ظاهراً با الهام از کعبة زردشت (یکی از بناهای دورة هخامنشیان در نقش رستم )ØŒ ساخته شده است (همان ØŒ ص 50). در ساختمان ادارة پست ØŒ معماری ایرانی با معماری غربی در آمیخته است (همان ØŒ ص 45). در همان سالها، هنریش ØŒ معمار آلمانی ØŒ ساختمان بانک ملی را در مجاورت این مجتمع ØŒ در خیابان فردوسی ØŒ بنا کرد. در این ساختمان نیز ترکیبی از معماری باستانی ایران Ùˆ معماری اروپا عرضه شد Ùˆ دولت آگاهانه از نقش فَرْوَهْر استفاده کرد (همان ØŒ ص 42Ù€43). ساختمان دادگستری در ارگ ØŒ در قسمت غربی کاخ گلستان بنا شد. در این بنا به الگوهای معماری اروپایی توجه بیشتری شده است . با اینهمه ØŒ چشم انداز عمومی آن ØŒ با ایوان چهار ستونی ورودیهای اصلی Ùˆ با استفاده از بعضی عناصر Ø‌جاریهای تخت جمشید مانند نقش Ú¯Ù„ دوازده پر Ùˆ شیر، ایرانی است (همان ØŒ ص 52).

در مجموع ، ابنیة دورة پهلوی اول ، بیشتر متأثر از معماری آلمانی است که ظواهر فرهنگ باستانی ایران در آن مشاهده می شود. اصول معماری این بناها همان اصول معماری آلمانی و ایتالیایی است . نمونة بارز آن ، ساختمان ایستگاه راه آهن تهران است که علامت صلیب شکسته بر سقفش نمایان است (اصغریان جدی ، ص 193).

در این دوره ØŒ علاوه بر خیابانهای وسیع ØŒ میدانهایی مانند فردوسی Ùˆ Ø‌سن آباد، اØ‌داث شد Ú©Ù‡ در عین ایجاد تسهیلاتی در شبکة عبور Ùˆ مرور، تقلیدی از شهرسازی اروپایی به شمار Ù…ÛŒ رفت .

سیاست فرهنگی دورة رضاشاه ØŒ از تلاش برای گسترش معارف اروپایی Ùˆ تصویب قانون اعزام Ù…Ø‌صل به خارج از کشور در 1307 Ø´ آشکار است . اØ‌داث دبستانها، دبیرستانها، دانشسراها، دانشکده ها Ùˆ تأسیس دانشگاه تهران ØŒ نیز از نشانه های سیاست فرهنگی این دوره است ØŒ فرهنگستان زبان ایران نیز در 1314 Ø´ تأسیس شد (صدیق ØŒ ص 354Ù€356ØŒ 466Ù€467).

با وجود آثار شهرسازی Ùˆ سیاست فرهنگی تجددطلبانة دورة رضاشاهی بر چهرة مادّی Ùˆ معنوی تهران ØŒ هنوز روØ‌یة ایرانی Ù€ اسلامی در مردم Ùˆ چشم انداز فرهنگی تهران وجود داشت .

2) پهلوی دوم . در دورة Ù…Ø‌مدرضاشاه ØŒ هنگام جنگ جهانی دوم ØŒ تهران با مشکلات سیاسی Ùˆ اقتصادی روبرو شد. به علت Ø‌ملة بیگانگان Ùˆ ترس از جنگ Ùˆ Ù‚Ø‌Ø·ÛŒ ØŒ بسیاری از مردم شهرها Ùˆ روستاهای کشور به طرف تهران سرازیر شدند، چنانکه در 1325 Ø´ جمعیت تهران به بیش از 000 ØŒ 880 تن رسید (کریمان ØŒ ص 324). در نتیجة این مهاجرتها، شهر بدون طرØ‌ Ùˆ نقشة قبلی گسترش Ù…ÛŒ یافت Ùˆ شهرداری آن دوره قادر نبود امکانات خود را با رشد بی وقفة شهر هماهنگ سازد.

برنامه ریزی برای غلبه بر مشکلات همه جانبه ØŒ در نیمة دوم دهة 1320 Ø´ در دستور کار دولت قرار گرفت Ùˆ تشکیل سازمان برنامه Ùˆ بودجه Ùˆ هیئت عالی آن در 1327 Ø´ ØŒ اولین Ø‌رکت در این زمینه بود. فعالیتهای عمرانی دولت Ùˆ مؤسسات خصوصی ØŒ در پایتخت ØŒ یعنی قطب اصلی این فعالیتها، متمرکز شده بود. این برنامه منجر به رشد شتابان پایتخت شد (Ø‌بیبی ØŒ ص 175Ù€176).

در دورة شهرسازی پس از شهریور 1320ØŒ به سبب رشد شهرنشینی ØŒ تعداد کارمندان Ùˆ کارگران نیز افزایش بسیار یافت Ùˆ نیاز به مسکن تبدیل به مسئله ای اجتماعی شد. در همین دوره ØŒ اولین مجموعه های مسکونی ØŒ همچون مجموعة نازی آباد Ùˆ فرØ‌ آباد (صد دستگاه Ùˆ چهارصد دستگاه ) Ùˆ مجموعة مسکونی نارمک ØŒ در خارج از Ù…Ø‌دودة شهری تهران اØ‌داث شد. در میان چند مجموعه ای Ú©Ù‡ در دهة 1320 Ø´ اØ‌داث شد، مجموعة چهارصد دستگاه فرØ‌ آباد (پیروزی کنونی ) شاخصتر از سایر مجموعه هاست Ùˆ به صورت

مجموعه ای شهری با فضاهای شهری متناسب ایجاد شده است (هاشم زاده همایونی ، ص 21).

تهران از اوایل دهة 1330 Ø´ ØŒ با اتکا به مازاد اقتصادی نفت ØŒ رشد Ùˆ توسعة بسیار یافت . مهاجرت ØŒ خصوصاً پس از اصلاØ‌ات ارضی ØŒ بیشتر شد. به این ترتیب ØŒ جمعیت تهران در اولین سرشماری عمومی نفوس Ùˆ مسکن (آبان 1335 Ø´ ) به 082 ØŒ 512 ØŒ 1 تن رسید (ایران . وزارت کشور. ادارة Ú©Ù„ آمار عمومی ØŒ ج 1ØŒ ص 183). پیامدهای همه جانبة ناشی از این تغییر را در تأسیس وزارتخانه های جدید، برنامه ریزی Ùˆ طراØ‌ÛŒ شهری ØŒ ساختمان سازیهای دولتی Ùˆ خصوصی طبقات اعیان Ùˆ متوسط Ù…ÛŒ توان دید.

در دهة 1330 Ø´ ØŒ خانواده های کارگری در Ø‌اشیة شهر سکونت داشتند، در نیم دایره ای Ú©Ù‡ از شمال شرقی آغاز Ù…ÛŒ شد Ùˆ در سراسر جنوب ادامه Ù…ÛŒ یافت Ùˆ به جنوب غربی Ù…ÛŒ رسید؛ خانه های تجار متوسط Ùˆ پیشه وران در وسط شهر، میان خیابان سپه Ùˆ سیروس Ùˆ مولوی Ùˆ امیریه ØŒ واقع شده بود؛ منازل کارمندان مرفه Ùˆ صاØ‌بان مشاغل آزاد (مانند پزشکان ØŒ وکلای دادگستری Ùˆ تجار بزرگ ) در خیابانهای شمالی Ùˆ شمال غربی بود؛ مناطق تجاری در Ù…Ø‌دودة بین خیابانهای سعدی Ùˆ فردوسی Ùˆ شاه (جمهوری اسلامی کنونی ) Ùˆ بوذرجمهری تا بازار متمرکز بود؛ ناØ‌یه ای Ú©Ù‡ از بهارستان تا اطراف میدان توپخانه را در بر Ù…ÛŒ گرفت ØŒ منطقة اداری Ùˆ Ø‌کومتی Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شد؛ کارخانه ها Ùˆ واØ‌دهای صنعتی در جنوب Ùˆ جنوب غربی Ùˆ بعدها در شمال شرقی تهران واقع شده بود (بهنام Ùˆ راسخ ØŒ ص 30Ù€31). این روند گسترش مناطق مسکونی Ùˆ اداری Ùˆ صنعتی ØŒ در دهه های بعد، بویژه از سمت غرب ØŒ نیز ادامه یافت . روند Ú©ÙˆÛŒ سازی همچنان ادامه پیدا کرد. برای اولین بار، وزارت دارایی در 1332 Ø´ قریة یوسف آباد را، Ú©Ù‡ یکی از املاک خالصه بود، تقسیم Ùˆ به کارمندان دولت واگذار کرد. این اراضی بدون توجه به نقشة شهرسازی Ùˆ بدون در نظر گرفتن عوارض طبیعی ØŒ مانند تپه ماهورها، تقسیم Ùˆ واگذار گردید (بدیع ØŒ ص 213). Ú©ÙˆÛŒ نارمک Ùˆ نازی آباد نیز در اوایل دهة 1330 Ø´ واگذار شد ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 214).

تمرکز فعالیتها در تهران سبب شد تا در 1335 Ø´ ØŒ قانونی به تصویب برسد مبنی بر اینکه تا شعاع ده کیلومتری از میدان سپه (میدان امام خمینی کنونی )ØŒ اراضی موات Ùˆ اوقاف Ùˆ اراضی دولتی از دست متصرفان خارج گردد Ùˆ در اختیار دولت قرار گیرد. تصویب این قانون نشان دهندة گسترش شهر Ùˆ سوداگری با زمین شهری بود، همانگونه Ú©Ù‡ تصویب قانون اØ‌داث جادة سوم تهران Ù€ شمیران در 1335 Ø´ ØŒ از گسترش سریع شهر به سوی شمال Ùˆ رفت Ùˆ آمد بسیار بین تهران Ùˆ شمیران Ø‌کایت Ù…ÛŒ کرد (دو جادة دیگر: جادة قدیم شمیران ØŒ نام کنونی آن خیابان شریعتی Ø› جاده / خیابان پهلوی ØŒ نام کنونی آن خیابان ولیّعصر). این رشد Ùˆ گسترش روزافزون Ùˆ دست اندازی بر زمینهای پیرامونی ØŒ باعث شد تا در 1339 Ø´ مالکیت بر اراضی موات Ùˆ بایر، تا شعاع یک کیلومتری شهر، مجاز دانسته شود Ùˆ قانون تملک اراضی برای اجرای برنامه های شهرسازی Ùˆ خانه سازی تصویب گردد (Ø‌بیبی ØŒ ص 182Ù€183).

در دورة انقلاب سفید Ùˆ با اجرای اصول آن ØŒ از جمله اصلاØ‌ات ارضی (پس از 1341 Ø´ ) Ùˆ اجرای برنامة توسعة اقتصادی Ù€ اجتماعی سوم کشور (1341Ù€1346 Ø´ )ØŒ تهران در جهات گوناگون توسعه یافت ØŒ فاصلة طبقاتی زیاد شد Ùˆ طبقه بندی اجتماعی Ùˆ اختلاف فضای شهری Ø‌دوداً از دهة 1340 Ø´ به بعد بیش از پیش بر تهران تØ‌میل گردید. از این زمان خانواده های بزرگ تهرانی خانه های زیبای قدیمی خود را در مرکز شهر ترک کردند Ùˆ به طور دائم در خانه های جدید شمال شهر ساکن شدند. در Ø‌دود دهة 1350ØŒ شهر تهران ØŒ Ú©Ù‡ تابستانها به سبب گرمای شدیدش متروک Ù…ÛŒ شد، به ییلاقات شمیران متصل شد. در این هنگام ØŒ الگوی شهر ساختار کاملاً دوگانه ای داشت . این انتقال از Ù…Ø‌له های مرکزی Ùˆ بسیار ثروتمند به شمال شهر، موجب جدایی اجتماعی Ùˆ سپس گسستگی سیاسی شد (اورکاد، ص 232Ù€233). دوگانگی دیگر بین مرکز Ùˆ Ø‌اشیة شهر Ø‌اصل شد. این روند ــ Ú©Ù‡ از آغاز گسترش شهری تهران (دارالخلافه ) در دورة ناصری آغاز شد Ùˆ بویژه در عصر پهلوی دوم افزایش یافت ــ همچنان ادامه دارد.

نرخ رشد سالانة جمعیت تهران از 1335 تا 1345 Ø´ ØŒ 1ر6% بود، به طوری Ú©Ù‡ جمعیت شهر در 1345 Ø´ به 730 ØŒ 719 ØŒ 2 تن رسید (زنجانی ØŒ ص 291). در همین سال ØŒ تهران 180 کیلومتر مربع وسعت داشت ( چکیدة طرØ‌ جامع تهران ØŒ ص 10).

در دهه های 1340 Ùˆ 1350 Ø´ ØŒ شهرداری ØŒ انجمن شهر تهران ØŒ Ùˆ سازمان برنامه Ùˆ بودجه میم گیرندگان اصلی برای برنامه ریزی شهری تهران بودند. رئیس انجمن شهر، در گزارش خود به مجمع عمومی اهالی تهران در 29 خرداد 1351ØŒ فلسفة تشکیل دورة اول انجمن را در دورة چهارسالة 1347 Ù€ 1351 Ø´ ØŒ «منشور انقلاب شاه Ùˆ مردم » ذکر کرده است . روش Ú©Ù„ÛŒ انجمن بر چند اصل استوار بوده است . نخست اینکه طرØ‌ها Ùˆ پیشنهادهای شهرداری را بررسی Ùˆ جریان صØ‌ÛŒØ‌ امور را برقرار کند Ùˆ با گروههای شهری تماس دائم داشته باشد Ùˆ کارهای مفیدی در Ù…Ø‌دودة امکانات مالی Ùˆ فنی Ùˆ زمانی انجمن شهر انجام دهد. دوم اینکه با تصویب پیشنهادهای یاد شده ØŒ در شهرداری وضعی ثابت Ùˆ سازمانی متناسب Ùˆ مدیریتی مصمم به وجود بیاورد Ùˆ در اجرای برنامه های اصلاØ‌ÛŒ Ùˆ غلبه بر مشکلات Ùˆ مسائل شهری از آن پشتیبانی کند (انجمن شهر تهران ØŒ ص 7). از مصوبات مهم انجمن شهر تهران ØŒ تصویب طرØ‌ جامع شهر با استفاده از افکار عمومی Ùˆ اندیشة صاØ‌ب نظران ØŒ رفع مشکلات Ú©Ù„ÛŒ این طرØ‌ با اصلاØ‌ات ضروری در آن ØŒ مراقبت در تهیة نقشه های تفصیلی طبق ضوابط طرØ‌ جامع برای قسمتهای گوناگون شهر Ùˆ قائل شدن مراØ‌Ù„ÛŒ برای گسترش شهر بود Ùˆ بر اساس آن ØŒ شهر تهران یکی از چند شهر بزرگ دنیا با طرØ‌ جامع Ùˆ نقشه های تفصیلی Ù…ÛŒ شد، Ú©Ù‡ در آن تکلیف مناطق گوناگون Ùˆ معابر Ùˆ ساختمانها معیّن گردیده بود Ùˆ در نتیجه ØŒ Ù†Ø‌وة استفادة مالکان از زمینهای خود، شهر متناسبی را به وجود Ù…ÛŒ آورد Ùˆ به این ترتیب ØŒ دوران بی نقشه ای Ùˆ خودرویی شهر خاتمه Ù…ÛŒ یافت (همان ØŒ ص 8 Ù€9).

به سبب رشد از پیش طراØ‌ÛŒ نشدة شهر تهران ØŒ مسائل Ùˆ مشکلات عدیده در زمینه های گوناگون شهری پدید آمد، از جمله کمبود مسکن ØŒ Ú©Ù…ÛŒ امکانات آموزشی Ùˆ رفاهی ØŒ عدم امکان توزیع متناسب تأسیسات شهری چون برق Ùˆ آب Ùˆ تلفن Ùˆ مشکلات رفت Ùˆ آمد؛ ازینرو، در بهمن 1344 سازمان برنامه Ùˆ بودجه ØŒ مؤسسة مهندسین مشاور (عبدالعزیز فرمانفرمائیان Ùˆ ویکتور گروئن ) را مشاور خود در امر شهرسازی کرد Ùˆ مقرر نمود Ú©Ù‡ طرØ‌ جامعی برای توسعة شهر تهران در 25 سال آینده ØŒ تهیه کنند.

در نتیجة مطالعاتی Ú©Ù‡ در مرØ‌لة اول طرØ‌ جامع به عمل آمد، این اقدامات Ùˆ روشها پیشنهاد شد: اجرای روش خطی توسعة تهران بر اساس جمعیت 5ر5 میلیون تنی تا 1370 Ø´ Ø› انجام دادن یک سلسله اقدامات تØ‌دیدی مؤثر، به طوری Ú©Ù‡ جمعیت تهران تا 1370 Ø´ از 5ر5 میلیون تن تجاوز نکند؛ وضع قوانین Ùˆ مقررات لازم جهت اجرای طرØ‌ جامع Ùˆ ایجاد سازمانی برای نظارت بر اجرای آن Ø› اقدامات کوتاه مدت

برای رفع کمبودهای ساختاری موجود در نواØ‌ÛŒ شهری Ùˆ ایجاد Ù…Ø‌یطی مناسب Ùˆ بهتر. هدفهای طرØ‌ جامع عبارت بود از: دسترسی به نقل Ùˆ انتقال آسان با Ø‌داقل صرف وقت Ùˆ هزینه ØŒ قابلیت انطباق با تØ‌رک شهری Ú©Ù‡ بسرعت در Ø‌ال توسعه بود، کفایت کلیة وسایل مورد لزوم زندگی شهری ØŒ ایجاد تنوع در وسایل Ùˆ تسهیلات زندگی برای افزایش امکان انتخاب ØŒ کارایی برنامه ریزی شهری به منظور تخصیص متعادل منابع مالی Ùˆ هزینه های بهره برداری ØŒ بهداشت Ùˆ ایمنی شهروندان Ùˆ بالاخره اقداماتی برای زیباسازی شهر ( چکیده طرØ‌ جامع تهران ØŒ ص 7Ù€9ØŒ 17). وسعت تهران در این طرØ‌ جامع (1371 Ø´ )ØŒ ششصد کیلومتر مربع بود (همان ØŒ ص 10).

گسترش بی سابقة تهران Ùˆ تبعیت نکردن آن از طرØ‌ جامع مصوب 1345 Ø´ ØŒ موجب شد تا عملاً بخش مهمی از این طرØ‌ اجرا نشود (همان ØŒ ص 11). در 1352 Ø´ ØŒ دولت برای مهار کردن رشد تهران ØŒ «سازمان نظارت بر گسترش شهر تهران » را تأسیس کرد Ùˆ در سال بعد وزارت آبادانی Ùˆ مسکن را به وزارت مسکن Ùˆ شهرسازی تبدیل نمود (Ø‌بیبی ØŒ ص 191).

بعد از تصویب طرØ‌ جامع ØŒ تØ‌ولات اقتصادی ناشی از افزایش قیمت نفت صادراتی موجب شد Ú©Ù‡ تهران بیش

از پیش جاذب اصلی قسمت عمدة رشد اقتصادی Ùˆ منابع تولیدی کشور شود ( چکیده طرØ‌ جامع تهران ØŒ ص 17). نرخ رشد جمعیت در دهة 1345Ù€1355 Ø´ ØŒ نیز 1ر6% بود Ùˆ جمعیت تهران در 1355 Ø´ به 223 ØŒ 530 ØŒ 4 تن رسید (زنجانی ØŒ ص 291).

علاوه بر آن ØŒ از 1350 تا 1357 Ø´ (پیروزی انقلاب اسلامی ایران ) هجوم سرمایه ØŒ اولویتها را از بنیاد تغییر داد؛ دیگر مسئلة مهارکردن توسعة شهر یا تشکیل شهری بزرگ مطرØ‌ نبود، بلکه Ù…ÛŒ خواستند هرچه زودتر پایتختی باشکوه بسازند Ú©Ù‡ با تصویر بلندپروازیهای جدید Ùˆ تمدن بزرگ ØŒ Ú©Ù‡ شاه آن را وعده Ù…ÛŒ داد، همخوانی داشته باشد. بنابراین ØŒ به طرØ‌های خانه سازی (اکباتان ) Ùˆ تجهیزاتی (مترو) اولویت داده شد. در این میان Ø‌کومت سلطنتی Ú©Ù‡ تا آن زمان توجه چندانی به پایتخت نشان نداده بود، با Ø‌مایت از طرØ‌ ایجاد یک مرکز جدید معتبر شهری (شهستان پهلوی ØŒ در فضای 554 هکتاری شمال خیابان عباس آباد موسوم به تپه های عباس آباد، از 1350 Ø´ ) ــ Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ بایست با تصویری Ú©Ù‡ Ù…Ø‌مدرضا پهلوی از ایران قرن بیست Ùˆ یکم برای خود ساخته بود مطابقت Ù…ÛŒ داشت ــ ناگهان به دخالت در سیاست شهری پرداخت (اورکاد، ص 236). طرØ‌ شهستان با پیروزی انقلاب اسلامی ایران عملی نشد.

رشد همه جانبة تهران در دهة 1350 Ø´ به Ø‌دی بود Ú©Ù‡ برنامه های طرØ‌ جامع ØŒ از 1347 تا 1357 Ø´ بیش از چهل بار اصلاØ‌ شد. برخی از طرØ‌هایی Ú©Ù‡ به تصویب رسید، عبارت بود از: طرØ‌ تجدیدنظر توسعة تهران ØŒ در 1350 Ø´ Ø› طرØ‌ اسکان اهالی گودهای جنوب شهر تهران در ناØ‌یة دولت آباد،

در 15 اسفند 1352Ø› اØ‌داث 271 ØŒ 2 واØ‌د مسکونی شرکت تعاونی شرکت نفت در 16 خرداد 1355Ø› ایجاد شهرک لویزان ØŒ در 5 بهمن 1354. در همین تاریخ ØŒ در بارة اØ‌داث آپارتمانهای آـ اس Ù€ Ù¾ در زمینی به مساØ‌ت 000 ØŒ 58 مترمربع در اراضی ونک موافقت شد. با اجرای این طرØ‌ها، در برنامه های تØ‌دیدی مغایرتهایی ایجاد شد. اØ‌داث مجتمع مسکونی Ú©ÙŽÙ† Ùˆ اراضی سلیمانیه نیز باعث هم جواریهای نامتناسب

Ùˆ توسعه های ناخواسته گردید ( چکیدة طرØ‌ جامع تهران ØŒ ص 12).

در 24 آبان 1357ØŒ گسترش شهر تا مشرق رودخانة Ú©Ù† مجاز اعلام شد Ùˆ در 26 تیر 1358 اجازة اØ‌داث ساختمان Ùˆ تفکیک اراضی Ù…Ø‌دودة پارک عمومی ونک صادر گردید (همان ØŒ ص 13).

اکهارت اهلرس تهران را به دلیل برخورداری از این کارکردها، اَبَرشهر (متروپل ) خوانده است : 1) کانون اداری Ùˆ Ø‌کومتی نظامی متمرکز، 2) Ù…Ø‌Ù„ زندگی بیشتر نخبگان کشور Ùˆ منطقه (زمینداران بزرگ ØŒ تجار، رؤسای قبایل Ùˆ طوایف Ùˆ مانند آن )ØŒ 3) مرکز اصلی داد Ùˆ ستد کشور، Ú©Ù‡ در آن شیوه های سنّتی مبتنی بر سرمایه داری بهره وری نقش بارزی دارند، 4) بزرگترین کانون صنعتی کشور Ú©Ù‡ جایگاه متمایز Ùˆ متمرکز

آن ØŒ متضمن سلطة این شهر بر شهرهای دیگر در زمینة تولید Ùˆ توزیع تولیدات صنعتی است ØŒ 5) کانون تمرکز شرکتهای بزرگ ØŒ شرکتهای بیمه Ùˆ شعب مرکزی بانکها. ÙˆÛŒ Ù…ÛŒ افزاید Ú©Ù‡ جمع این شاخصه ها سبب Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ در تØ‌لیل نهایی ØŒ تمامی خاک کشور را Ø‌وزة نفوذ تهران در نظر گیریم Ùˆ تمامی

بخشهای کشور را به طور مستقیم Ùˆ غیرمستقیم ØŒ وابسته به آن به شمار آوریم . در این میان مراکز بزرگ استانی مانند واسطه ای میان تهران Ùˆ سایر قسمتهای کشور عمل Ù…ÛŒ کنند (1380 Ø´ ØŒ ص 244Ù€245). طبق آمار 1359 Ø´ ØŒ 5ر59% ارزش Ù…Ø‌صولات ØŒ 43% کارگاهها Ùˆ 5ر56% از کارکنان کارگاههای بزرگ صنعتی در پایان دورة پهلوی در تهران متمرکز بوده است (ایران . وزارت مسکن Ùˆ شهرسازی ØŒ ص 61).

بنای مجلس سنا (مجلس شورای اسلامی کنونی ) در 1334 Ø´ طراØ‌ÛŒ شد Ùˆ در 1338 Ø´ پایان پذیرفت . مهندس این بنا با الهام از گذشته Ùˆ فرهنگ قومی Ùˆ تلفیق آن با پیشرفتهای فنّاوری در معماری ØŒ کوشید تا معماری جدید Ùˆ ممتاز ایرانی را خلق کند (غیائی ØŒ ص 246Ù€247Ø› دهباشی ØŒ ص 9).

رشد روزافزون تهران در دهة پایانی دورة پهلوی دوم ØŒ موجب طراØ‌ÛŒ مجتمعهای بزرگ مسکونی شد، از جمله طرØ‌ شهستان پهلوی (عظیمترین مجتمع شهرسازی در قلب پایتخت )ØŒ طرØ‌ مرکز اسلامی آریامهر تهران Ùˆ طرØ‌ نگارستان تهران (بنی ØŒ ص 335ØŒ 360Ù€361) Ú©Ù‡ هیچکدام اجرا نشد.

پس از انقلاب اسلامی . با پیروزی انقلاب اسلامی ØŒ تهران به عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران Ùˆ در چارچوب سیاستهای دولت ØŒ از Ù„Ø‌اظ سیاسی ØŒ اقتصادی ØŒ اجتماعی Ùˆ فضای شهری تغییرات بسیاری کرد. مجموعة این سیاستها، مبانی رشد Ùˆ توسعة کالبدی تهران را تشکیل Ù…ÛŒ دهد.

مسائلی Ú©Ù‡ در جریان پیروزی انقلاب اسلامی Ùˆ سالهای اولیة انقلاب روی داد (از جمله مهاجرت بی رویّه Ùˆ ناگهانی مردم مناطق Ù…Ø‌روم کشور به تهران )ØŒ ابتدا گسترشهای بی قاعده ای را در تهران پدید آورد. در 1358 Ø´ ØŒ قسمتی از Ù…Ø‌دودة 25 ساله در مغرب تهران ØŒ از مرز Ù…Ø‌دودة پنج ساله تا مسیل رودخانة Ú©Ù† ØŒ به نام Ù…Ø‌دودة آزاد اعلام گردید Ùˆ ساختمان سازی در آن آزاد شد، اما Ø‌دود این اراضیِ آزادشده ØŒ تا 1360 Ø´ از مسیل رودخانة Ú©Ù† نیز تجاوز کرد Ùˆ تا اراضی لَتْ مالِ Ú©Ù† ادامه یافت Ùˆ Ú©Ù„ منطقة شمال غربی تا نزدیک جنگلهای چیتگر را در بر گرفت . شهرداریها Ùˆ سازمان زمین شهری ØŒ تفکیک Ùˆ تعیین Ø‌دود

این اراضی را بر عهده داشتند. به دنبال شهرک سازی در Ù…Ø‌دودة 25 ساله ØŒ سازمان مسکن ضمن صدور مجوز تأسیس شهرک ØŒ برای واگذاری اراضی به تعاونیهای مسکن نیز اقداماتی کرد Ùˆ از طرف دیگر بعضی از روستاهای قدیم به مرور گسترش یافتند Ùˆ اقامتگاهها Ùˆ شهرکهای اطراف تهران را تشکیل دادند (نظریان ØŒ ص 115).

از نخستین اقدامات مهم ØŒ فرمان 21 فروردین 1358 امام خمینی (ره ) مبنی بر تشکیل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به منظور تأمین مسکن Ù…Ø‌رومان ØŒ بویژه روستاییان ØŒ در چارچوب سیاستها Ùˆ برنامه های دولت بودکه داشتن مسکن را کمترین Ø‌قوق هر فرد دانسته است (ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ ص 288Ø› رضائی ØŒ ص 4Ù€5). اصول سوم ØŒ سی Ùˆ یکم Ùˆ چهل Ùˆ سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از مبانی قانونی اقدامات شهرسازی Ùˆ تهیة مسکن است Ú©Ù‡ بر اساس آنها، طرØ‌ جامع شهری Ùˆ قوانین تأمین مسکن تهیه گردید Ùˆ تأثیرات مهمی در گسترش شهری تهران بزرگ گذاشت . شورای عالی شهرسازی Ùˆ معماری ایران در 12 اسفند 1371 (Ø·ÛŒ نامة شمارة 14401ر8 Ù€9640ر1)ØŒ تصویب طرØ‌ جامع تهران را به شهرداری تهران ابلاغ نمود. هدف اصلی این طرØ‌ مطالعة امکانات فضای شهری تهران جهت کاربری دقیق آنها به صورت قابلیتهای ممکن فضایی Ùˆ در عین Ø‌ال Ø‌فظ امکانات فضایی یادشده Ùˆ ساماندهی بخشی از مشکلات شهری Ùˆ هدایت آن به سوی تعادل کاربریهای خدماتی ØŒ تأسیساتی Ùˆ شهری است (رجوع کنید به چکیدة طرØ‌ جامع تهران ØŒ ص 195Ù€201). در مدت اجرای طرØ‌ Ø‌فظ Ùˆ ساماندهی ØŒ وزارت مسکن Ùˆ شهرسازی مطالعات اساسی مسائل شهرنشینی Ùˆ جهات توسعة تهران Ùˆ منطقة آن را، در چارچوب طرØ‌ ملی ØŒ به انجام Ù…ÛŒ رساند.

برخی از مواد متن مصوبة طرØ‌ جدید (Ø´ 14401ر8 Ù€ 9640ر1 در تاریخ 12/12/1371Ø´ )ØŒ بدین قرار است : مساØ‌ت Ù…Ø‌دودة طرØ‌ توسعه 51ر707 کیلومترمربع Ùˆ Ø‌د نهایی جمعیت در این Ù…Ø‌دوده 000 ØŒ 650 ØŒ 7 میلیون تن تعیین Ù…ÛŒ گردد. شهر تهران به پنج Ø‌وزه Ùˆ 22 منطقه Ùˆ هر منطقه به چند ناØ‌یه Ùˆ هر ناØ‌یه به چند Ù…Ø‌له تقسیم Ù…ÛŒ شود. تأسیسات نظامی Ù…Ø‌دودة شهر، بجز مراکز ستادی ØŒ به خارج از منطقة تهران انتقال Ù…ÛŒ یابند Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ آنها بر اساس طرØ‌ جامع به کاربریهای خدماتی اختصاص پیدا Ù…ÛŒ کند. توسعة صنایع موجود در داخل Ù…Ø‌دودة شهر Ùˆ افزایش سطØ‌ کاربری آنها در مقیاس شهر Ùˆ فراتر از آن ممنوع Ù…ÛŒ شود Ùˆ لازمة آن ØŒ استقرار آنها در شهرهای جدید اطراف تهران ØŒ طبق مجوزهای مصوبة 942/ت 119 Ù‡ ØŒ مورخ 9 تیر 1369 هیئت وزیران ØŒ خواهد بود. کلیة صنایع مزاØ‌Ù… باید به خارج از تهران منتقل شود. انبارهای شهر، Ú©Ù‡ عملکرد شهری Ùˆ فراشهری دارند، به پایانة معیّنی منتقل Ù…ÛŒ شوند Ùˆ Ù…Ø‌Ù„ آنها بر اساس طرØ‌ جامع به کاربریهای خدماتی اختصاص Ù…ÛŒ یابد. کاربری اراضی عباس آباد، طبق نظر مقام رهبری ØŒ فضای سبز Ùˆ برØ‌سب نیاز، کاربریهای فرهنگی در مقیاس ملی Ùˆ منطقه ای خواهد بود (همان ØŒ ص 196Ù€197ØŒ 200).

از دهة 1360 ش تا 1380 ش ، رشد و گسترش تهران در مناطق 22 گانة شهرداری در امتداد خیابانها و بزرگراهها ادامه یافته و بافتها در مناطق زیادی متراکمتر شده و برج سازیهای فراوان ، بویژه در شمال شهر، پدید آمده و بزرگراههای شرقی ـ غربی و شمالی ـ جنوبی ساخته شده است .

هرچند برج سازی در دورة پهلوی دوم ØŒ بویژه در دهة 1350 Ø´ ØŒ در شمال Ùˆ شمال غربی تهران رونق پیدا کرد، با Ø´Ú©Ù„ گیری انقلاب اسلامی ØŒ تقریباً بیش از ده سال متوقف شد. موج جدید برج سازی در سالهای پایانی دهة 1360 Ø´ ØŒ در Ù¾ÛŒ افزایش قیمت زمین در تهران Ùˆ آغاز فروش تراکم از سوی شهرداری تهران ØŒ از بخشهای شمالی تهران آغاز شد Ùˆ کلیة مناطق این شهر را دربرگرفت . رونق برج سازی خصوصی ØŒ نهادهای دولتی را نیز تشویق به ساختن برجهای جدید یا افزودن بلوکهای جدید به مجموعه های مسکونی تØ‌ت پوشش خود کرده است ØŒ به طوری Ú©Ù‡ در 1380 Ø´ ØŒ در شهر تهران 1091 برج اØ‌داث شده یا در Ø‌ال اØ‌داث بود. منطقة یک با 188 برجِ مرتفعتر از ده طبقه دارای بیشترین تراکم در تعداد برج سازی در مناطق تهران بود. منطقة پنج با 184 برج ØŒ منطقة سه با 154 برج Ùˆ منطقة شش با 114 برج در ردیفهای بعدی قرار گرفتند. مهمترین دلیل برج سازی در این مناطق گرانی قیمت زمین Ùˆ ارزش افزودة آن Ù…ÛŒ باشد. پایینترین رقم تعداد برج ØŒ از آنِ مناطق هجده Ùˆ نوزده است (صفوی ØŒ ص 18Ù€19).

در ادامة روند اشغال اراضی اطراف شهر تهران Ùˆ روستاهای نزدیک Ùˆ مزارع اطراف آنها یا در داخل Ù…Ø‌دودة 25 ساله برØ‌سب نوع Ø´Ú©Ù„ گیری ØŒ ساخت Ùˆ بافت ØŒ موقعیت اجتماعی Ù€ اقتصادی Ùˆ جمعیت پذیری ØŒ سه نوع شهرک قابل تشخیص است :

1) شهرکهایی Ú©Ù‡ ریشة روستایی ندارند Ùˆ در اراضی بایر یا در داخل Ù…Ø‌دودة 25 ساله اØ‌داث شده اند. این شهرکها را یا سازمانهای دولتی یا تعاونیهای مسکن با رعایت ضوابط شهرداری اØ‌داث کرده اند یا دلالان Ùˆ بورس بازان ØŒ زمین آنها را واگذار کرده اند یا کارخانه های اطراف تهران آنها را برای اسکان کارگران ساخته اند. تعداد این شهرکها تا 1365 Ø´ ØŒ به چهل واØ‌د Ù…ÛŒ رسید Ú©Ù‡ برخی از آنها در داخل منطقة شهری یا خط سبز قرار دارند.

2) شهرکهایی Ú©Ù‡ ریشة روستایی دارند Ùˆ هنوز هم تا Ø‌دی بافت Ùˆ چهرة روستایی خود را Ø‌فظ کرده اند ولی از جنبه های گوناگون شهری گسترش یافته اند. تعداد این شهرکها تا 1365 Ø´ به پانزده واØ‌د Ù…ÛŒ رسید.

3) مراکزی Ú©Ù‡ ریشة روستایی دارند ولی با دگرگونی Ùˆ گسترش بافت قدیمشان چهرة جدید شهری به خود گرفته Ùˆ به شهرکی در اطراف تهران تبدیل شده اند. تعداد این شهرکها تا 1365 Ø´ نُه واØ‌د بود (نظریان ØŒ ص 117Ù€121).

گذشته از آبادیهایی Ú©Ù‡ در Ù…Ø‌دودة توسعة 25 سالة تهران (1345 Ø´ Ù€1370 Ø´ ) به شهرک تبدیل شدند، تا 1365 Ø´ نزدیک به 23 شهرک یا آبادی ØŒ به صورت شهرکهای اَقْماری ØŒ در Ù…Ø‌دودة استØ‌فاظی شهر تهران به وجود آمد Ú©Ù‡ جمعیت همة آنها جز چهار شهرک ØŒ بیش از پنج هزار تن است (همان ØŒ ص 123). این روند همچنان ادامه دارد.

هم زمان با اØ‌داث بناهای مسکونی Ùˆ مساجد Ùˆ مرمت امامزاده ها، بزرگراهها، پادگانها، دانشگاهها، بیمارستانها Ùˆ مراکز دولتی Ùˆ ملی Ùˆ بازرگانی Ùˆ صنعتی ØŒ فضاسازیهای دینی نیز در تهران بزرگ پدید آمد Ú©Ù‡ از آن جمله است : مرقد مطهر امام خمینی به نام مجموعة مذهبی Ù€ فرهنگی آفتاب ØŒ Ùˆ ساختمان مصلای تهران در اراضی عباس آباد.

بر مبنای تنوع و تراکم صنعتی بعد از انقلاب اسلامی ایران ، تهران را می توان به این بخشهای صنعتی تقسیم نمود:

1) بخش غربی . این بخش Ú©Ù‡ در امتداد Ù…Ø‌ورهای غربی Ø´Ú©Ù„ گرفته ØŒ متراکمترین Ùˆ متنوعترین بخش صنعتی تهران است . بخش غربی با تمرکز صنایع سنگین Ùˆ سَبُک ØŒ تغییرات اساسی در بافت تهران به وجود آورده Ùˆ از نظر ساخت شهری ØŒ تهران را به شهری خطی تبدیل کرده است . استقرار تأسیسات صنعتی در این بخش موجب افزایش جمعیت نقاط شهری آن شده است . از مهمترین صنایع این بخش است : صنایع ماشین آلات ØŒ تجهیزات خودرو، لباس Ùˆ کفش ØŒ نساجی ØŒ غذایی ØŒ شیشه ØŒ فلزکاری Ùˆ فلزسازی ØŒ شیمیایی Ùˆ پتروشیمی Ùˆ دارویی . در این بخش پانزده Ù…Ø‌دودة صنعتی ثبت شده قرار دارد. Ù…Ø‌دوده های صنعتی 28% از منطقه را اشغال کرده اند. کارخانه های بزرگ Ùˆ مهم در این بخش قرار دارند (توکلی نیا، ص 259Ù€260).

2) بخش جنوب غربی . این بخش ØŒ در امتداد جادة ساوه ØŒ بخش دوم صنعتی تهران Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ گردد. تمرکز صنایع در این بخش ØŒ بعد از انقلاب موجب دست اندازی به زمینهای کشاورزی Ùˆ از بین رفتن مزارع آن شده است . اØ‌داث مجتمعهای جدید صنعتی Ù€ بازرگانی بر جاذبة منطقه افزوده است . مجتمع صنف فروشندگان لوازم یدکی Ùˆ مجتمع فروشندگان ماشین آلات سنگین ØŒ علاوه بر افزایش تمرکز منطقه ای ØŒ تغییراتی در سکونتگاههای پیرامونی بخش به وجود آورده اند. عوارض Ø‌اصل از فروش کالا در این مجتمعها، Ú©Ù‡ شهرداری آن را دریافت Ù…ÛŒ کند، موجب رشد منطقه شده است . در بخش جنوب غربی بیشتر صنایع از نوع نساجی ØŒ پوشاک ØŒ مصالØ‌ ساختمانی Ùˆ ماشین آلات صنعتی است .

3) بخش جنوبی تهران ØŒ در مسیر جادة قم . این بخش با استقرار واØ‌دهای Ú©ÙˆÚ†Ú© ØŒ از نظر تراکم صنعتی در

ردیف سوم قرار Ù…ÛŒ گیرد. اØ‌داث شهرکهای جدیدالتأسیس صنعتی در این Ù…Ø‌ور بر جاذبة بخش افزوده Ùˆ موجب تغییر کارکرد نقاط روستایی به روستاهای خوابگاهی شده است . شهرهای این بخش ظاهری روستایی دارند Ú©Ù‡ به علت مجاورت با بخش صنعتی ØŒ دگرگون Ùˆ به شهر Ù€ روستا تبدیل شده اند. در این Ù…Ø‌دوده ØŒ صنایع از نوع ماشین آلات ØŒ نساجی ØŒ پوشاک ØŒ الکتریکی ØŒ فلزکاری ØŒ سنگ Ùˆ شیشه Ùˆ چرم است .

4) بخش شرقی Ùˆ جنوب شرقی ØŒ در امتداد جادة ورامین ØŒ سمنان Ùˆ دماوند. این بخش به Ù„Ø‌اظ تراکم صنعتی از سه بخش قبل کوچکتر است . در بخش شرقی Ùˆ جنوب شرقی ØŒ صنایع تولید مصالØ‌ ساختمانی ØŒ ماشین آلات Ùˆ تجهیزات ØŒ الکترونیک ØŒ فلزکاری ØŒ تولید قطعات خودرو Ùˆ صنایع نظامی استقرار یافته است (همان ØŒ ص 259Ù€261).

نوار Ø‌اشیه ای تهران (شامل مناطق 4ØŒ 15ØŒ 18ØŒ 19 Ùˆ 21) Ú©Ù‡ واØ‌دهای صنعتی Ùˆ تولیدی بیشتری را در مقایسه با سایر مناطق در خود جای داده ØŒ بیشترین درصد مهاجر را پذیرفته است . بنابراین ØŒ مهاجران در بخشهای Ø‌اشیه ای مناطق 22 گانة شهر تهران بیشترین سهم Ùˆ در Ù…Ø‌دودة مرکزی آن کمترین

سهم را دارند.

آثار ناشی از تØ‌ولات جمعیتی شهر تهران را Ù…ÛŒ توان چنین خلاصه نمود: 1) گسترش نواØ‌ÛŒ Ø‌اشیه ای شهر به Ø´Ú©Ù„ پیوسته Ùˆ ناپیوسته Ùˆ Ø´Ú©Ù„ گیری نقاط جدید مسکونی Ø› 2) افزایش تراکم جمعیت در مناطق قدیمی Ø› 3) تغییر در ساختار اجتماعی Ù€ اقتصادی شهر، مانند رشد بخش جدید نیروی کار، رشد طبقة متوسط ØŒ پیدایش مشاغل کاذب Ùˆ واسطه ای ØŒ Ùˆ گسترش بخشهای خدماتی بویژه در بخشهای اداری Ùˆ دولتی (همان ØŒ ص 272).

به طورکلی تهران از نظر اقتصادی مرکزیت کشوری دارد و تقسیم کار در آن دارای تنوع فراوان است . بخش کشاورزی ، به سبب گسترش شهر در مناطق روستایی پیرامون تهران و ساخت و سازهای شهریِ بی ضابطه در زمینهای کشاورزی ، بسیار ناچیز است . 66ر0% از شاغلان در بخش کشاورزی ، 88ر29% در بخش صنعت و 51ر66% در بخش خدمات شاغل اند و شغل 95ر2% نامشخص است (مرکز آمار ایران ، 1378 ش ، ص سی ، نمودار 8).

تهران مرکز اصلی قوای سه گانه Ùˆ کلیة وزارتخانه های کشور، Ù…Ø‌Ù„ همة ادارات Ú©Ù„ استان Ùˆ شهرستان تهران ØŒ Ù…Ø‌Ù„ تمرکز کارکردهای سیاسی ØŒ دفاعی ØŒ اقتصادی (بازار)ØŒ علمی ØŒ فرهنگی ØŒ بهداشتی ØŒ درمانی Ùˆ دیگر کارکردها Ùˆ تأسیسات آنهاست .

طبق آمار 1375 ش ، تهران با 845 ، 758 ، 6 تن جمعیت در 22 منطقة شهری ، دارای جمعیتی جوان است . بنا بر این آمار، 74ر30% کمتر از 15 سال ، 18ر64% بین 15 تا 64 سال ، و 74ر4% از 65 سال به بالا داشته اند. 37ر98% مردم مسلمان ، و بقیه پیروان ادیان دیگرند (مرکز آمار ایران ، 1378 ش ، ص چهارده ـ شانزده ).

توزیع جمعیت از 28 تن در هکتار (منطقة یک ) تا بیش از 400 تن در هکتار (منطقة دَه ) نوسان دارد. نقاط خوش آب Ùˆ هوا Ùˆ مرفه نشین Ú©Ù… تراکمترین مناطق اند Ùˆ بخش مرکزی تهران متراکمترین منطقه است . بعد از 1355 Ø´ ØŒ بر تراکم مناطق Ø‌اشیه ای شهر، مانند منطقة 18 Ùˆ 19ØŒ بشدت افزوده شده Ùˆ مناطق 12ØŒ 13ØŒ 14 Ùˆ 15 جمعیت کمتری را جذب کرده است (توکلی نیا، ص 268). مناطق شمالی Ùˆ مناطق پیرامون جنوب تهران گسترش بسیار دارند Ùˆ پس از انقلاب بشدت بر جمعیت آنها افزوده شده است (زنجانی ØŒ ص 301Ù€302). این افزایش جمعیت ناشی از افزایش طبیعی Ùˆ افزایش مهاجرت به تهران است ØŒ به طوری Ú©Ù‡ از 1365 تا 1375 Ø´ ØŒ 522 ØŒ 567 تن به شهر تهران مهاجرت کرده اند. 74ر78% مهاجران از سایر استانها، 73ر9% از شهرستانهای دیگر استان تهران Ùˆ 83ر3% از شهرستان Ù…Ø‌Ù„ سرشماری به تهران آمده اند (مرکز آمار ایران ØŒ 1378 Ø´ ØŒ ص هفده ).

منابع : بدری آتابای ØŒ فهرست تاریخ ØŒ سفرنامه ØŒ سیاØ‌ت نامه ØŒ روزنامه Ùˆ جغرافیای خطی کتابخانة سلطنتی ØŒ ( تهران ) 1356 Ø´ Ø› فریدون آدمیت ØŒ اندیشة ترقی Ùˆ Ø‌کومت قانون : عصر سپهسالار ØŒ

تهران 1356 Ø´ Ø› آمار دارالخلافة تهران : اسنادی از تاریخ اجتماعی تهران در عصر قاجار ØŒ چاپ سیروس سعدوندیان Ùˆ منصوره اتØ‌ادیه ØŒ تهران : نشر تاریخ ایران ØŒ 1368 Ø´ Ø› ابن ابی Ø‌اتم ØŒ کتاب الجرØ‌ Ùˆ التعدیل ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1371Ù€1373/ 1952Ù€1953ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ تهذیب التهذیب ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1325Ù€1327Ø› ابن قیسرانی ØŒ المؤتلف Ùˆ المختلف ØŒ المعروف بالانساب المتفقة فی الخط المتماثلة فی النقط Ùˆ الضبط ØŒ بیروت 1411/1991Ø› منصوره اتØ‌ادیه ØŒ «بافت اجتماعی Ù€ اقتصادی بازار تهران در نیمة دوم قرن 13 Ù‡ . Ù‚ »، در سعی مشکور: یادنامة استاد فقید دکتر Ù…Ø‌مدجواد مشکور ØŒ گردآوری سعید میرمØ‌مدصادق ØŒ تهران : پایا، 1374 Ø´ الف Ø› همو، «رشد Ùˆ توسعة شهر تهران در دورة ناصری : 1269Ù€1320 Ù‚ »، تØ‌قیقات اسلامی ØŒ سال 10ØŒ Ø´ 1 Ùˆ 2 (1374 Ø´ ب )Ø› همو، «موقوفات تهران Ùˆ تØ‌ول شهر: 1269Ù€1320 Ù‡ Ù‚ »، وقف : میراث جاویدان ØŒ سال 7ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1378)Ø› Ø‌سن اخوی ØŒ «استعمار: چگونه بریتانیای کبیر با ایران صغیر بازی Ù…ÛŒ کرد»، فصلنامة ره آورد (لس آنجلس )ØŒ Ø´ 24 (زمستان 1368)Ø› Ù…Ø‌مدمهدی بن Ù…Ø‌مدنصیر استرآبادی ØŒ جهانگشای نادری ØŒ چاپ عبداللّه انوار، تهران 1341 Ø´ Ø› جنیفر اسکرس ØŒ «نقش معماری در پیدایش شهر تهران »، ترجمة اØ‌مد سیدی Ùˆ فاطمه وثوقی خزائی ØŒ در تهران : پایتخت دویست ساله ØŒ زیرنظر شهریار عدل Ùˆ برنار اورکاد، تهران : سازمان مشاور فنی Ùˆ مهندسی شهر تهران ØŒ 1375 Ø´ Ø› اØ‌مد اشرف ØŒ موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران : دورة قاجاریه ØŒ تهران 1359 Ø´ Ø› اØ‌مد اصغریان جدی ØŒ روش تقرب به طراØ‌ÛŒ Ø‌فظ آثار

جنگ ØŒ تهران 1372 Ø´ Ø› اطلس پارکهای تهران ØŒ تهران : سازمان پارکها Ùˆ فضای سبز شهر تهران (زیرچاپ )Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سن بن علی اعتمادالسلطنه ØŒ تاریخ منتظم ناصری ØŒ چاپ Ù…Ø‌مداسماعیل رضوانی ØŒ تهران 1363Ù€1367 Ø´ Ø› همو، المآثر Ùˆ الا´ثار ØŒ در چهل سال تاریخ ایران ØŒ چاپ ایرج افشار، ج 1ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› همو، مرآة البلدان ØŒ چاپ عبدالØ‌سین نوائی Ùˆ میرهاشم Ù…Ø‌دث ØŒ تهران 1367Ù€ 1368 Ø´ Ø› نیکلاس امبرسز Ùˆ چارلز ملویل ØŒ تاریخ زمین لرزه های ایران ØŒ ترجمة ابوالØ‌سن رده ØŒ تهران 1370 Ø´ Ø› امین اØ‌مد رازی ØŒ هفت اقلیم ØŒ چاپ جواد فاضل ØŒ تهران ( بی تا. ) Ø› انجمن شهر تهران ØŒ مجموعه مصوبات انجمن شهر تهران : از آبان ماه 1347 تا اسفندماه 1355 ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› ارنست اورسول ØŒ سفرنامة اورسل : 1882 میلادی ØŒ ترجمة علی اصغر سعیدی ØŒ تهران ?( 1352 Ø´ ) Ø› برنار اورکاد، «شهرسازی Ùˆ بØ‌ران شهری در عهد Ù…Ø‌مدرضاشاه پهلوی »، ترجمة ابوالØ‌سن سروقدم مقدم ØŒ در تهران : پایتخت دویست ساله ØŒ همان Ø› اکارت اهلرز، ایران : شهر، روستا، عشایر ( مجموعه مقالات )ØŒ ترجمة عباس سعیدی : «سرمایه داری بهره بری Ùˆ تکوین شهر در شرق اسلامی (نمونة ایران )»، تهران 1380 Ø´ Ø› همو، «پایتختها Ùˆ سازماندهی فضا در ایران »، ترجمة اØ‌مد سیدی ØŒ در تهران : پایتخت دویست ساله ØŒ همان ØŒ 1375 Ø´ Ø› ایران . قوانین Ùˆ اØ‌کام ØŒ مجموعة قوانین Ùˆ مقررات شهرداری Ùˆ شورای اسلامی ØŒ تدوین غلامرضا Ø‌جتی اشرفی ØŒ تهران 1370 Ø´ Ø› ایران . وزارت فرهنگ Ùˆ ارشاد اسلامی . معاونت امور مطبوعاتی Ùˆ تبلیغاتی ØŒ فهرست نشریات دارای مجوز تا پایان اسفندماه 1382 ØŒ تهران ( 1383 Ø´ ) Ø› ایران . وزارت

کشور. ادارة Ú©Ù„ آمار عمومی ØŒ گزارش خلاصة سرشماری عمومی کشور در سال 1335 ØŒ ج 1: تعداد Ùˆ توزیع ساکنین کشور ØŒ تهران 1339 Ø´ Ø› ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی . دفتر تقسیمات کشوری ØŒ نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› ایران . وزارت مسکن Ùˆ شهرسازی . معاونت شهرسازی Ùˆ برنامه ریزی ØŒ برنامه ریزی شهری در ایران : گذشته ØŒ Ø‌ال ØŒ آینده ØŒ تهران 1361 Ø´ Ø› ایران . وزارت نیرو، آب Ùˆ برق در پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی ØŒ تهران 1355 Ø´ Ø› بدیع ØŒ «علل پیدایش Ú©ÙˆÛŒ های تازة یوسف آباد، نارمک ØŒ نازی آباد»، در سخنرانیها Ùˆ گزارشها در نخستین سمینار بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران ØŒ اردیبهشت ماه 1341 ØŒ تهران : دانشگاه تهران ØŒ مؤسسة مطالعات Ùˆ تØ‌قیقات اجتماعی ØŒ 1343 Ø´ Ø› Ø‌سین بشیریه Ùˆ ناصر جمال زاده ØŒ «اشکال گفتمانی علمای شیعه از صفویه تا مشروطیت »، مدرس ØŒ دورة 2ØŒ Ø´ 8 (پاییز 1377)Ø› سلیمان بهبودی ØŒ «خاطرات سلیمان بهبودی : بیست سال با رضاشاه »، در رضاشاه : خاطرات سلیمان بهبودی ØŒ شمس پهلوی ØŒ علی ایزدی ØŒ چاپ غلامØ‌سین میرزاصالØ‌ ØŒ تهران : طرØ‌ نو، 1372 Ø´ Ø› علی بهرامیان ØŒ «یک Ù…Ø‌دث تهرانی از سدة سوم هجری قمری »، وقف : میراث جاویدان ØŒ سال 7ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1378)Ø› جمشید بهنام Ùˆ شاپور راسخ ØŒ طرØ‌ مقدماتی جامعه شناسی ایران ØŒ تهران 1339 Ø´ Ø› پایتخت های شاهنشاهی ایران ØŒ تهران : شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران ØŒ 1350 Ø´ Ø› پژوهش Ùˆ بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین ØŒ بخش 5: پژوهش Ùˆ بررسی ژرف نو زمینساخت ØŒ لرزه زمینساخت Ùˆ خطر زمینلرزه Ù€ گسلش در گستره ÛŒ تهران Ùˆ پیرامون ØŒ نگارش Ù… . بربریان Ùˆ دیگران ØŒ تهران : سازمان زمین شناسی کشور، 1364 Ø´ Ø› ابراهیم پورداود، آناهیتا: پنجاه گفتار پورداود ØŒ چاپ مرتضی گرجی ØŒ تهران 1343 Ø´ Ø› ناصر تکمیل همایون ØŒ تاریخ اجتماعی Ùˆ فرهنگی تهران ØŒ تهران 1377Ù€1379 Ø´ Ø› جمیله توکلی نیا، «تأثیرات اقتصادی Ù€ فضائی شهرکهای صنعتی بر منطقة تهران بزرگ ØŒ نمونة موردی : غرب Ùˆ جنوب تهران »، پایان نامة دکتری جغرافیای انسانی ØŒ دانشکده علوم انسانی ØŒ دانشگاه تربیت مدرس 1379 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدعلی جمال زاده ØŒ «طهران »، کاوه ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 2 (جمادی الا´خره 1339)Ø› همو، گنج شایگان ØŒ یا، اوضاع اقتصادی ایران ØŒ برلین 1335ØŒ چاپ افست تهران 1362 Ø´ Ø› چکیدة طرØ‌ جامع تهران : طرØ‌ Ø‌فظ Ùˆ ساماندهی تهران ØŒ مصوب شورای عالی شهرسازی Ùˆ معماری سال 1371 ØŒ جمع آوری Ùˆ تدوین صمد ذواشتیاق با همکاری Ø‌وزة معاونت شهرسازی Ùˆ معماری شهرداری تهران ØŒ تهران : شرکت پردازش Ùˆ برنامه ریزی شهری ØŒ 1377 Ø´ Ø› عبدالهادی Ø‌ائری ØŒ نخستین رویاروییهای اندیشه گران ایران با دو رویة تمدن بورژوازی غرب ØŒ تهران 1367 Ø´ Ø› Ù…Ø‌سن Ø‌بیبی ØŒ از شار تا شهر: تØ‌لیلی تاریخی از مفهوم شهر Ùˆ سیمای کالبدی آن تفکر Ùˆ تأثر ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدرضا Ø‌سن بیگی ØŒ تهران قدیم ØŒ تهران 1366 Ø´ Ø› عبدالØ‌سین Ø‌سینی خاتون آبادی ØŒ وقایع السنین Ùˆ الاعوام ØŒ یا، گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال 1195 هجری ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدباقر بهبودی ØŒ تهران 1352 Ø´ Ø› Ø‌مداللّه مستوفی ØŒ نزهة القلوب Ø› علی اکبر خان Ù…Ø‌مدی ØŒ «وقف نامة مدرسه Ùˆ مسجد دروازه دولت »، وقف : میراث جاویدان ØŒ سال 4ØŒ Ø´ 2 (تابستان 1375)Ø› خواندمیر؛ د. فارسی Ø› پیترو دلاواله ØŒ سفرنامة پیترو دلاواله : قسمت مربوط به ایران ØŒ ترجمة شعاع الدین شفا، تهران 1348 Ø´ Ø› ÛŒØ‌یی دولت آبادی ØŒ Ø‌یات ÛŒØ‌یی ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› مزین دهباشی ØŒ «سیمای ایرانی معماری مدرن »، معماری Ùˆ شهرسازی ØŒ Ø´ 72 Ùˆ 73 (پاییز 1382)Ø› دهخدا؛ ÛŒØ‌یی ذکاء، تاریخچة ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران Ùˆ راهنمای کاخ گلستان ØŒ تهران 1349 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ذهبی ØŒ تاریخ الاسلام Ùˆ وفیات المشاهیر Ùˆ الاعلام ØŒ چاپ عمر عبدالسلام تدمری ØŒ Ø‌وادث Ùˆ وفیات 261Ù€280 Ù‡ ØŒ بیروت 1415/1994Ø› همو، سیر اعلام النبلاء ØŒ ج 12ØŒ چاپ شعیب ارنوؤط ØŒ بیروت 1403/ 1983Ø› Ù…Ø‌مدبن علی راوندی ØŒ راØ‌Ø© الصدور Ùˆ آیة السرور در تاریخ آل سلجوق ØŒ به سعی Ùˆ تصØ‌ÛŒØ‌ Ù…Ø‌مد اقبال ØŒ بانضمام Ø‌واشی Ùˆ فهارس با تصØ‌ÛŒØ‌ات لازم مجتبی مینوی ØŒ تهران 1364 Ø´ Ø› مرتضی راوندی ØŒ تاریخ اجتماعی ایران ØŒ ج 1ØŒ تهران 1356 Ø´ Ø› راهنمای فرهنگی تهران ØŒ تهیه شده در دفتر پژوهشهای فرهنگی ØŒ تهران : شهرداری تهران ØŒ معاونت امور اجتماعی Ùˆ فرهنگی ØŒ 1373 Ø´ Ø› پرویز رجبی ØŒ معماری ایران در عصر پهلوی ØŒ تهران 1355 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدعلی رضائی ØŒ «امام خمینی Ùˆ مسأله تأمین مسکن Ù…Ø‌رومین »، فصلنامة تخصصی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی ØŒ Ø´ 86 (بهار 1378)Ø› Ø‌بیب اللّه زنجانی ØŒ «تاریخ دویست سالة جمعیت تهرا Ù† »، ترجمة ابوالØ‌سن سروقد مقدم ØŒ در تهران :

پایتخت دویست ساله ، همان ؛ پیر امده امیلین پروب ژوبر، مسافرت

در ارمنستان و ایران ، ترجمة علیقلی اعتماد مقدم ، تهران 1347 ش ؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامة آماری هواشناسی : 1376ـ

1375 ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› سام میرزاصفوی ØŒ تØ‌فة سامی ØŒ چاپ ÙˆØ‌ید دستگردی ØŒ تهران 1314 Ø´ Ø› Ø‌سین سلطان زاده ØŒ «مسجد مدرسه های تهران »، وقف : میراث جاویدان ØŒ سال 7ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1378)Ø›

وقفنامه مدرسه عالی سپهسالاری Ù…Ø‌له دانشکده معقول Ùˆ منقول ØŒ

عدد هشتم ØŒ تهران تیرماه 1316 Ø´ Ø› سمعانی Ø› زهرا شجیعی ØŒ نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی ØŒ ج 1: وزارت Ùˆ تطور آن در ایران ØŒ تهران 1372 Ø´ Ø› شرف ØŒ Ø´ 27ØŒ جمادی الاولی 1302Ø› جعفر شهری باف ØŒ طهران قدیم ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› زین العابدین بن اسکندر شیروانی ØŒ ریاض السیاØ‌Ù‡ ØŒ چاپ اصغر

Ø‌امد ربانی ØŒ تهران ?( 1361 Ø´ ) Ø› امیر صابری ØŒ «بررسی اثرات تغییرات ناشی از شهرسازی در مسیل های شمال تهران به منظور ارائه روشهای کنترل Ùˆ مدیریت سیلاب »، پایان نامة کارشناسی ارشد جغرافیای طبیعی ØŒ دانشکدة علوم انسانی ØŒ دانشگاه تربیت مدرس 1375 Ø´ Ø› عیسی صدیق ØŒ تاریخ فرهنگ ایران : از آغاز تا زمان Ø‌اضر ØŒ تهران 1338 Ø´ Ø›

ÛŒØ‌یی صفوی ØŒ «ملاØ‌ظاتی بر بلندمرتبه سازی در تهران : ساختمان های بلندمرتبه در تهران »، رشد آموزش جغرافیا ØŒ سال 16ØŒ Ø´ 58 (تابستان 1380)Ø› فاطمه صفوی بیات ØŒ «بررسی Ù…Ø‌لات اقلیت نشین (ارامنه )

شهر تهران »، پایان نامة کارشناسی ارشد جغرافیای انسانی Ù€ اقتصادی ØŒ دانشکدة علوم زمین ØŒ دانشگاه شهید بهشتی 1370 Ø´ Ø› اØ‌سان طبری ØŒ بررسیهائی دربارة برخی از جهان بینی ها Ùˆ جنبش های اجتماعی در ایران : «نگاهی گریزان به پویة اندیشة فلسفی Ùˆ اجتماعی از صفویه

تا زمان ما»، ( بی جا ) ، 1348 ش ؛ ظهیری ، «سازمان آب شهر تهران »،

در سخنرانیها Ùˆ گزارشها در نخستین سمینار بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران ØŒ اردیبهشت ماه 1341 ØŒ همان Ø› شهریار عدل ØŒ «باغ مسکونی یا تهران در گذشته های دور: از پیدایش تا عهد صفوی »، ترجمة ابوالØ‌سن سروقد مقدم ØŒ در تهران : پایتخت دویست ساله ØŒ همان Ø› شهریار عدل Ùˆ برنار اورکاد، «تهران ØŒ پایتخت دویست ساله »،

ترجمة ابوالØ‌سن سروقد مقدم ØŒ در همان منبع Ø› چارلز عیسوی ØŒ تاریخ اقتصادی ایران : عصر قاجار، 1332Ù€1215 Ù‡ .Ù‚ ØŒ ترجمة یعقوب آژند، تهران 1362 Ø´ Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد غفاری قزوینی ØŒ تاریخ جهان آرا ØŒ تهران 1343 Ø´ Ø› مجید غمامی ØŒ «رابطة شهر Ùˆ منطقة تهران : تنگناها

و ضرورت ها»، مدیریت شهری ، سال 2، ش 6 (تابستان 1380)؛

بهناز غنچه ØŒ «مسجد امام خمینی (تهران )»، در دایرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دورة اسلامی ØŒ ج 2: مساجد تاریخی ØŒ تهران : سازمان تبلیغات اسلامی ØŒ 1378 Ø´ الف Ø› همو، «مسجد Ø‌اج رجبعلی (تهران )»، در همان منبع ØŒ 1378 Ø´ ب Ø› فرهاد غیائی ØŒ «یادی از Ø‌یدر غیائی : مهندس معمار Ùˆ مبتکر شیوة معماری نوین در ایران »، فصلنامة ره آورد (لس آنجلس )ØŒ Ø´ 26 (پاییز Ùˆ زمستان 1369)Ø› فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ØŒ ج 38: تهران ØŒ تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلØ‌ ØŒ 1370 Ø´ Ø› فرهاد میرزا قاجار، جام جم ØŒ چاپ سنگی تهران 1272Ø› بیژن فرهنگی ØŒ نگرشی بر سدهای ایران : گذشته ØŒ Ø‌ال ØŒ آینده ØŒ تهران 1372 Ø´ Ø› جیمزبیلی فریزر، سفرنامة فریزر، معروف به سفر زمستانی : از مرز ایران تا تهران Ùˆ دیگر شهرهای ایران ØŒ ترجمة منوچهر امیری ØŒ تهران 1364 Ø´ Ø› فضای فرهنگی ایران : فهرستگان کتابخانه ها ØŒ تهران : وزارت فرهنگ Ùˆ ارشاد اسلامی ØŒ 1382 Ø´ Ø› ویلم فلور، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار ØŒ ج 1ØŒ ترجمة ابوالقاسم سری ØŒ تهران 1366 Ø´ Ø› همو، «نخستین اعلانهای نظمیه در تهران »، ترجمة ابوالØ‌سن سروقد مقدم ØŒ در تهران : پایتخت دویست ساله ØŒ همان ØŒ 1375 Ø´ Ø› ژوانس فووریه ØŒ سه سال در دربار ایران ØŒ ترجمة عباس اقبال آشتیانی ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› اقبال قاسمی پویا، مدارس جدید در دورة قاجاریه : بانیان Ùˆ پیشروان ØŒ تهران 1377 Ø´ Ø› زکریابن Ù…Ø‌مد قزوینی ØŒ کتاب آثارالبلاد Ùˆ اخبارالعباد ØŒ چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1848ØŒ چاپ افست ویسبادن 1967Ø› سیف اللّه کامبخش فرد، تهران سه هزار Ùˆ دویست ساله : براساس کاوشهای باستان شناسی ØŒ تهران 1370 Ø´ Ø› Ù…Ø‌سن کدیور، Ø‌کومت ولایی ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› همو، نظریه های دولت در فقه شیعه ØŒ تهران 1376 Ø´ Ø› Ø‌سین کریمان ØŒ تهران در گذشته Ùˆ Ø‌ال ØŒ تهران 1355 Ø´ Ø› اØ‌مد کسروی ØŒ مجموعة زبان پاک : آذری یا زبان باستان آذربایگان ØŒ نامهای شهرها Ùˆ دیه های ایران ØŒ به کوشش عزیزاللّه علیزاده ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› همو، نامهای شهرها Ùˆ دیه های ایران ØŒ تهران 1335 Ø´ Ø› همو، نوشته های کسروی در زمینة زبان فارسی ØŒ به کوشش Ø‌سین یزدانیان ØŒ تهران 1357 Ø´ Ø› روی گونثالث د کلاویخو، سفرنامة کلاویخو ØŒ ترجمة مسعود رجب نیا، تهران 1344 Ø´ Ø› جمشید کیان فر، «دستورالعمل اØ‌تسابیه Ùˆ تنظیفیة کامران میرزا، نایب السلطنه به Ù…Ø‌مدØ‌سن خان صنیع الدوله »، وقف : میراث جاویدان ØŒ سال 7ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1378)Ø› مسعود کیهان ØŒ جغرافیای مفصّل ایران ØŒ تهران 1310Ù€1311 Ø´ Ø› جان دی . گرنی ØŒ «تØ‌ول شهر تهران در عهد ناصری »، ترجمة اØ‌مد سیدی Ùˆ فاطمه وثوقی خزائی ØŒ در تهران : پایتخت دویست ساله ØŒ همان Ø› گنجنامه : فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران ØŒ دفتر 3: بناهای مذهبی تهران ØŒ زیرنظر کامبیز Ø‌اجی قاسمی ØŒ تهران : سازمان میراث فرهنگی کشور، 1377 Ø´ Ø› هوشنگ ماهرویان ØŒ آیا مارکس فیلسوف هم بود؟ ØŒ تهران 1379 Ø´ Ø› «متن وقفنامة اصلی مدرسة عالی سپهسالار»، در سلسله انتشارات دانشکدة معقول Ùˆ منقول ØŒ ج 1ØŒ Ø´ 8 ØŒ تهران 1317 Ø´ Ø› Ø‌سین Ù…Ø‌بوبی اردکانی ØŒ تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران ØŒ ج 1ØŒ تهران ?( 1354 Ø´ ) Ø› فرخ Ù…Ø‌مدزاده مهر، «دوره های مختلف طراØ‌ÛŒ شهری در میدان توپخانه : دورة اول »، آبادی ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 2 (پاییز 1370)Ø› فرج اللّه Ù…Ø‌مودی ØŒ «سیمای طبیعی تهران »، پژوهش های جغرافیایی ØŒ سال 22ØŒ Ø´ 26 (شهریور 1369)Ø› اسکندر مختاری طالقانی ØŒ «امام زاده اسماعیل تهران »، وقف : میراث جاویدان ØŒ سال 7ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1378)Ø› علی مدنی پور، «ساختن شهر: مقررات Ùˆ ایده ها»، ترجمة روØ‌ÛŒ افسر، شهر ØŒ Ø´ 19 (پاییز 1380)Ø› ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ØŒ تاریخ طبرستان Ùˆ رویان Ùˆ مازندران ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدØ‌سین تسبیØ‌ÛŒ ØŒ تهران 1345 Ø´ Ø› مرکز آمار ایران ØŒ سرشماری عمومی نفوس Ùˆ مسکن 1375: نتایج تفصیلی شهر تهران ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› همو، سرشماری عمومی نفوس Ùˆ مسکن 1375: نتایج تفصیلی Ú©Ù„ کشور ØŒ تهران 1376 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدکاظم مروی ØŒ عالم آرای نادری ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدامین ریاØ‌ÛŒ ØŒ تهران 1364 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدتقی مصطفوی ØŒ آثار تاریخی طهران ØŒ ج 1ØŒ تنظیم Ùˆ تصØ‌ÛŒØ‌ میرهاشم Ù…Ø‌دث ØŒ تهران 1361 Ø´ Ø› Ù…Ø‌سن معتمدی ØŒ جغرافیای تاریخی تهران ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› مینا معرفت ØŒ «پیشکسوتانی Ú©Ù‡ به تهران مدرن Ø´Ú©Ù„ دادند»، ترجمة اØ‌مد سیدی Ùˆ فاطمه وثوقی خزائی ØŒ در تهران : پایتخت دویست ساله ØŒ همان Ø› Ù…Ø‌مدرضا مقتدر، «تهران درون Ø‌صار: از صفویه تا آغاز پهلوی (1308Ù€932 Ø´ )»، ترجمة ابوالØ‌سن سروقد مقدم ØŒ در همان منبع Ø› کاظم ملازاده ØŒ «مسجدجامع تهران »، در دایرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دورة اسلامی ØŒ ج 2: مساجد تاریخی ØŒ تهران : سازمان تبلیغات اسلامی ØŒ 1378 Ø´ Ø› سعید میرمØ‌مدصادق ØŒ «موقوفات شیخ علی خان رشتی شفتی بر مدرسة خان مروی »، وقف : میراث جاویدان ØŒ سال 6ØŒ Ø´ 2 (تابستان 1377)Ø› عباس میلانی ØŒ مباØ‌Ø«ÛŒ در باب تجدد در ایران ØŒ ساربروکن ØŒ آلمان 1373 Ø´ Ø› عبدالغفاربن علی Ù…Ø‌مد نجم الدوله ØŒ تشخیص نفوس دارالخلافه ØŒ چاپ ناصر پاکدامن ØŒ در فرهنگ ایران زمین ØŒ ج 20 (1353 Ø´ )Ø› ناصر نجمی ØŒ دارالخلافه تهران ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› اصغر نظریان ØŒ «گسترش فضایی شهر تهران Ùˆ پیدایش شهرکهای اقماری »، فصلنامة تØ‌قیقات جغرافیائی ØŒ سال 6ØŒ Ø´ 1 (بهار 1370)Ø› سعید نفیسی ØŒ تاریخ اجتماعی Ùˆ سیاسی ایران در دورة معاصر ØŒ تهران 1361 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدشفیع وارد، تاریخ نادرشاهی

( نادرنامه )ØŒ چاپ رضا شعبانی ØŒ تهران 1349 Ø´ Ø› «وقف نامة مدرسة مروی تهران »، با مقدمة رضا استادی ØŒ وقف : میراث جاویدان ØŒ سال 4ØŒ Ø´ 1 (بهار 1375)Ø› «وقف نامة مسجد Ùˆ مدرسة Ù…Ø‌مودیة تهران »، چاپ علی رضا میرزامØ‌مد، وقف : میراث جاویدان ØŒ سال 8 ØŒ Ø´ 1 (بهار 1379)Ø› جان ویشارد، بیست سال در ایران ØŒ ترجمة علی پیرنیا، تهران 1363 Ø´ Ø› مهرداد هاشم زاده همایونی ØŒ «چهارصد دستگاه : نخستین مجموعة شهری طراØ‌ÛŒ شدة ایران در دورة معاصر»، معماری Ùˆ فرهنگ ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 5 (تابستان 1379)Ø› رضاقلی بن Ù…Ø‌مدهادی هدایت ØŒ ملØ‌قات تاریخ روضة الصفای ناصری ØŒ در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ØŒ ج 8 Ù€10ØŒ تهران 1339 Ø´ Ø› مهدیقلی هدایت ØŒ خاطرات Ùˆ خطرات ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› یاقوت Ø‌موی Ø› اØ‌سان یغمایی ØŒ «دروازة میدان مشق یا سردر باغ ملی »، فصلنامة ره آورد (لس آنجلس )ØŒ ج 12ØŒ Ø´ 46 (بهار 1377)Ø›

Hamid Algar, Religion and state in Iran, 1785-1906: the role of the ulama in the Qajar period , Berkeley 1969; idem, "Religious forces in eighteenth-and nineteenth- century Iran", in The Cambridge history of Iran , vol. 7, ed. Peter Avery, Gavin Hambly, and Charles Melville, Cambridge 1991; H. Bahrambeygui, Tehran: an urban analysis , Tehran 1977; Roloff Beny, Iran elements of destiny , ed. Shahrokh Amirarjomand, Toronto 1978; Edward Granville Browne, A year amongst the Persians , London 1950; G. N. Curzon, Persia and the Persian question , London 1892; Eckart Ehlers and Mostafa Momeni, "Religion und Stadtentwicklung im Islam-das Beispiel Teheran/ Iran", Erdkunde , vol.56 (2002); EI 1 , s.v. "Teheran" (by V. Minorsky); Gavin R. G. Hambley, "The Pahlav ¦âautocracy: Riza ¦Sha ¦h, 1921-41", in The Cambridge history of Iran , vol. 7, ibid; M. Seger, "Teheran von Schah zu Schia: Metropolitane Entwichlung unter gegensجtzlichen Rahmenbedingungen", in Mega Cities. Die Metropolen des Sدdens zwischen Globalisierung un Fragmentierung , ed. P. Feldbauer et al ., Frankfurt 1997.

/ مصطفی مؤمنی /

4) لهجة تهرانی ØŒ (یا فارسی تهرانی )ØŒ صورت گفتاری فارسیِ نوشتاریِ معیار Ú©Ù‡ در مکالمات روزمرة مردم تهران ØŒ Ùˆ به تقلید از آن در سایر مناطق ایران ØŒ بویژه در شهرهای بزرگ ØŒ به کار Ù…ÛŒ رود. واژة تهرانی نباید این تصور را پیش آورد Ú©Ù‡ فارسی تهرانی با گویش قدیم تهران ØŒ قبل از انتقال پایتخت به آنجا، یکسان است . گویش قدیم تهران با گویش روستاهای شمیران یکسان بوده ØŒ اما با گویش رازی قدیم آنگونه Ú©Ù‡ در اشعار بُندار رازی آمده ØŒ تفاوتهایی داشته است . گویش تهرانی از خانوادة گویشهای مرکزی ایران Ùˆ به فارسی تهرانی نزدیکتر بوده است . نمونه های این گویش را در اشعار سِØ‌ْری تهرانی ØŒ منقول در تذکرة نصرآبادی (ص 409Ù€410) Ùˆ مجمع الفصØ‌ا (ج 2ØŒ بخش 1ØŒ ص 38)ØŒ Ù…ÛŒ توان یافت . فارسی تهرانی امروزی نیز در معدودی از نوشته های معاصر، Ú©Ù‡ عمداً به گویش تهرانی تقلیدی نوشته شده اند دیده Ù…ÛŒ شود. فارسی تهرانی از نظر قواعد آوایی Ùˆ صرفی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ واژگان با فارسی نوشتاری معیار دارای تفاوتهایی است Ú©Ù‡ پاره ای از آنها در فارسی سایر مناطق نیز وجود دارد. بعضی از تفاوتهای مهم آوایی فارسی تهرانی با فارسی نوشتاری بدین قرار است :

ــ مصوت ¦a قبل از صامتهای غُنة m و n به u بدل می شود، مانند نان n ¦na < نون nun ، بادام m ¦da ¦ba < بادوم dum ¦ba .

ــ مصوت a قبل از ¦a ، در صورتی که بین آنها صامت h قرار گرفته باشد به ¦a بدل می شود، مانند بهار r ¦baha < باهار r ¦ha ¦ba ، بهانه ne ¦baha < باهانه ne ¦ha ¦ba .

ــ مصوت a در تکواژ «ن َ ـ » ( na- ) قبل از تکواژ «می » ( mi- ) به e بدل می شود، مانند ن َ ـ می ـ گوید na-mi-guyad < ن ِ ـ می ـ گوید ne-mi-guyad .

ــ مصوت a درهجای مقدّم تØ‌ت تأثیر مصوت i در هجای بعد، گاه e تلفظ Ù…ÛŒ شود، مانند رَسیدن rasidan < رِسیدن residan ØŒ زَمین zamin < زِمین zemin .

ــ مصوتهای e و o در هجاهای باز و پیش از هجاهایی که دارای مصوتهای i و u هستند، در برخی از موارد به i و u بدل می شوند، مانند بِگیر begir < بیگیر bigir ، هُلو holu < هولو hulu .

ــ مصوت e در مجاورت صامتهایی همچون §c ، §s و g گاه به i بدل می شود، مثل چه e §c < چی i §c ، شِش §es §s < شیش §is §s ، نِگاه h ¦nega < نیگا ¦niga ، مکانیک nik ¦
ــ مصوت مرکّب ow در پایان کلمات غالباً به شکل o تلفظ می شود، مانند نو now < no ، برو borow < boro .

ــ صامت r در صورتی Ú©Ù‡ در پایان کلمه Ùˆ پس از مصوت قرار گرفته باشد، در واژه های پربسامد Ø‌ذف Ù…ÛŒ شود، مانند چطور etor §c < چطو eto §c . اگر پیش از r ØŒ a بیاید ØŒ گاه a به e بدل Ù…ÛŒ شود: اگر agar < اگه age ØŒ مگر magar < Ù…Ú¯Ù‡ mage .

ــ صامت z نیز گاه در پایان کلمه Ùˆ بعد از مصوت Ø‌ذف Ù…ÛŒ شود، مثل هنوز hanuz < هنو hanu ØŒ امروز emruz < امرو emru ØŒ Ú†Ù‡ چیز iz §e c §c < Ú†ÛŒ Ú†ÛŒ i §ic §c .

ــ صامت میانجی h ØŒ در الØ‌اق Ø‌روف اضافة «به » Ùˆ «با» به ضمایر متصل غیرفاعلی ØŒ افزوده Ù…ÛŒ شود، مانند ( به او = ) بِش §be-s < بهش §be-h-es ØŒ (با شما =) باتون -tun ¦ba < باهاتون tun ¦-h-a ¦ba . چنانکه مشاهده Ù…ÛŒ شود، مصوتی Ú©Ù‡ ضمیر را به «با» متصل Ù…ÛŒ کند، معمولاً ¦a تلفظ Ù…ÛŒ شود.

ــ از خوشه های صامت سایشی + انسدادی Ùˆ غُنة دندانی + انسدادی (مانند st Ùˆ nd Ùˆ xt Ùˆ k §s ) آخر واژه ØŒ غالباً صامت دوم Ø‌ذف Ù…ÛŒ شود؛ مثلاً، دست dast < دس das ØŒ چند and §c < Ú†Ù† an §c ØŒ خشک k §xos < خُش §xos ØŒ وقت vaxt < ÙˆÙŽØ® vax .

ــ گروه صامتهای st و zd ، بویژه در میان کلمه ، به ss و zz بدل می شوند: دسته daste < دَسّه dasse ، دزدی dozdi < دُزّی dozzi .

ــ از گروههای ava Ùˆ uya در افعال پربسامد، av Ùˆ uy Ø‌ذف Ù…ÛŒ شود Ùˆ a پایانی به e بدل Ù…ÛŒ شود، مانند Ù…ÛŒ رود miravad < میره mire ØŒ Ù…ÛŒ گوید miguyad < میگه mige .

در صرف Ùˆ Ù†Ø‌Ùˆ نیز تفاوتهایی وجود دارد، از جمله :

ــ به کار بردن پسوند صفت ساز u ـ که مبالغه در صفت را بیان می کند، مانند ریشو ، اخمو ، سبیلو .

ــ استعمال پسوند e Ù€ Ú©Ù‡ دلالت بر خودمانی بودن Ùˆ گاهی تØ‌قیر Ùˆ معرفه بودن پایة کلمه Ù…ÛŒ کند، مانند این پسره ØŒ مَرده ØŒ زنبیله ØŒ Ø‌َسنه .

ــ استعمال پسوندهای القایی ulu - ØŒ ule - ØŒ lu ¦a - ØŒ eli - ØŒ Ú©Ù‡ گاه به صورت تغییر یافتة واژه Ùˆ گاه به Ø´Ú©Ù„ تغییر نیافتة آن ملØ‌Ù‚ Ù…ÛŒ شوند، مانند کوچولو -ulu §kuc ØŒ کوتوله kut-ule ØŒ چاقالو lu ¦-a  ¦a §c ØŒ گِردِلی gerd-eli .

ــ به کار بردن پسوند قیدساز و گاه صفت ساز «ـَ کی » ( aki -) مانند راستکی st-aki ¦ra ، یواشکی -aki §s ¦yava .

ــ استفاده از ضمیر سوم شخص مفرد «اون » ( un ) به جای «او» ( u ).

ــ به کار بردن شناسة سوم شخص مفرد «ـِ ش » ( §es -) با فعلهای ماضی و مضارع : رفتش §raft-es ، گفتش §goft-es ، هستش §hast-es .

ــ استعمال شناسة دوم شخص جمع «ـ ین » ( in -) به جای «ـ ید» ( id -) مثل رفتید raftid < رفتین raftin .

ــ الØ‌اق ضمایر متصل غیرفاعلی به Ø‌روفِ اضافه ØŒ مانند ازش ØŒ باهات (باتو)ØŒ بهشون .

ــ استعمال Ø‌روف اضافة تو ( داخل ) tu ØŒ دَم ( نزدیک ) dam ØŒ واسه ( به علت ØŒ به خاطِرِ) se ¦va Ø› مانند تو اتاق ØŒ دمِ در ØŒ واسه Ú†ÛŒ .





ــ Ø‌ذف Ø‌رف اضافة «به » با فعلهایی Ú©Ù‡ جهت Ùˆ Ø‌رکت را نشان Ù…ÛŒ دهند، مانند به قم رفتم < رفتم قم ØŒ به تهران آمد < اومد تهرون .

ــ Ø‌ذف Ø‌رف اضافة «در» در معنای مکانی ØŒ مانند من در خانه بودم < من خونه بودم ØŒ شما در اداره بودید < شما اداره بودین .

ــ Ø‌رف اضافة «از» نیز گاهی Ø‌ذف Ù…ÛŒ شود، مانند از کمر به بالا < کمر به بالا .

ــ استعمال فعلهای بی شخص تشنه امه (تشنه هستم )، گُشنه امه یا گُرسنه امه (گرسنه هستم ).

ــ استفاده از قیدتکرار «هِی »، مانند هِی نگو .

ــ استفاده از صوت «دِ»/ de برای تأکید و نشان دادن خواهشِ بی صبرانه ، مثل دِ برو .

ــ به کار بردن فعلهای در جریان که با صورتهای صرف شدة فعل داشتن و صورتهای صرف شدة فعل موردنظر ساخته می شوند. فعل داشتن قبل از فعل موردنظر به کار می رود. این ساختها دارای زمان مضارع ، ماضی استمراری و ماضی استمراریِ نقلی است ، مانند دارم می رَم ، داشت می رفت ، داشته می رفته .

در ساختمان جمله نیز ترتیب کلمات برØ‌سب «انتقال تکیه » تغییر Ù…ÛŒ کند: من دیروز رفتم ØŒ دیروز من رفتم ØŒ رفتم من دیروز ... .

منابع : Ù…Ø‌مدطاهر نصرآبادی ØŒ تذکرة نصرآبادی ØŒ چاپ ÙˆØ‌ید دستگردی ØŒ تهران 1361 Ø´ Ø› رضاقلی بن Ù…Ø‌مدهادی هدایت ØŒ مجمع الفصØ‌ا ØŒ چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336Ù€1340 Ø´ Ø› برای اطلاع بیشتررجوع کنید به لازار سامویلوویچ پیسیکوف : لهجة تهرانی ØŒ ترجمة Ù…Ø‌سن شجاعی ØŒ تهران 1380 Ø´ Ø› تقی ÙˆØ‌یدیان کامیار، دستورزبان عامیانة فارسی Ùˆ بررسیهای تازه دردستورزبان فارسی ØŒ ( مشهد ? 1342 Ø´ ) Ø›

Gilbert Lazard, Grammaire du persan contemporain , Paris 1957.

/ علی اشرف صادقی /

5) Ø‌وزة فلسفی Ùˆ عرفانی تهران ØŒ Ø‌وزة مهم فلسفه Ùˆ عرفان در تهران در قرن سیزدهم Ùˆ چهاردهم . با پایتخت شدن تهران ØŒ این شهر Ú©ÙˆÚ†Ú© مرکز سیاسی Ùˆ اقتصادی ایران شد Ùˆ پس از چندی مرکز فرهنگی Ùˆ فلسفی نیز شد. پس از آنکه میرداماد Ùˆ ملاصدرا مکتب اصفهان را تأسیس کردند ( رجوع کنید به کوربن ØŒ ص 476Ù€490)ØŒ اصفهان به رغم Ø‌وادث دوران پایانی عصر صفوی ØŒ از جمله Ø‌ملة افغانان Ùˆ مخالفت با Ø‌کمت Ùˆ عرفان در Ù…Ø‌افل دینی ØŒ مخصوصاً پس از اØ‌یای مکتب صدرایی به همت ملاعلی نوری * (متوفی 1246)ØŒ درخشانترین چهرة Ø‌کمت ØŒ مرکز اصلی تدریس فلسفه Ùˆ عرفان باقی ماند Ùˆ از آنجا دامنة تدریس فلسفه Ùˆ عرفان به تهران کشانده شد (عبداللّه زنوزی ØŒ 1355 Ø´ ØŒ پیشگفتار نصر، ص 5Ø› کوربن ØŒ ص 490Ù€491).

در 1232 Ù…Ø‌مدØ‌سین خان مروی ØŒ مدرسة مروی را در تهران بنا نهاد (علی زنوزی ØŒ ج 3ØŒ ص 146 Ùˆ پانویس 4Ø› بامداد، ج 3ØŒ ص 397) Ùˆ فتØ‌علی شاه قاجار (Ø‌Ú© : 1212Ù€1250) ملاعلی نوری را به تهران دعوت کرد تا در این مدرسه به تربیت طلاب در علوم عقلی بپردازد، اما ÙˆÛŒ به علت کهولت سن Ùˆ داشتن تعداد زیادی شاگرد در اصفهان ØŒ دعوت شاه را رد کرد Ùˆ در عوض شاگرد برجستة خود، ملاعبداللّه زُنوزی ØŒ را در 1237 برای تدریس فلسفه به تهران فرستاد.

ملاعبداللّه زنوزی * ØŒ Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان او را مؤسس Ø‌وزة تهران دانست ØŒ در زنوز، از توابع مرند، به دنیا آمد. پس از اتمام تØ‌صیلاتِ مقدماتی دینی در خوی ØŒ به کربلا رفت Ùˆ به فراگرفتن اصول فقه پرداخت . مدتی نیز در قم به تØ‌صیل فقه اشتغال داشت . سپس راهی اصفهان شد Ùˆ در آنجا به فلسفه Ùˆ Ø‌کمت علاقه مند گردید Ùˆ مدتها نزد ملاعلی نوری به فراگرفتن فلسفه ØŒ مخصوصاً Ø‌کمت متعالیة ملاصدرا، پرداخت . سپس به عنوان استادی توانا در Ø‌کمت متعالیة صدرایی به تهران آمد Ùˆ بیست سال ØŒ یعنی تا وفاتش در 1257ØŒ در مدرسة مروی به تدریس فلسفه پرداخت (علی زنوزی ØŒ ج 3ØŒ ص 145Ù€146).

زنوزی بر برخی آثار ملاصدرا Ø‌اشیه نوشته است ØŒ از جمله بر الØ‌کمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة ØŒ المبدأ Ùˆ المعاد ØŒ الشواهد الربوبیة ØŒ شرØ‌ الهدایة الاثیریة ØŒ Ùˆ Ø‌واشی ملاصدرا بر شفا (عبداللّه زنوزی ØŒ 1354 Ø´ ØŒ مقدمة آشتیانی ØŒ ص 4Ø› همو، 1355 Ø´ ØŒ مقدمة آشتیانی ØŒ ص 8) Ùˆ برخی از آنها را استنساخ کرده است (رجوع کنید به باقری خرمدشتی ØŒ ص 149ØŒ 184ØŒ 283). از مهمترین آثار مستقل اوست : انوارجلیّة در شرØ‌ «Ø‌دیث Ø‌قیقت »، منسوب به کمیل بن زیاد نخعی به نقل از Ø‌ضرت علی علیه السلام Ø› Ùˆ لمعات الهیّة ØŒ در الاهیات به معنای اخص Ùˆ به روش Ø‌کمت متعالیه Ú©Ù‡ آن را به درخواست فتØ‌علی شاه نوشته است (عبداللّه زنوزی ØŒ 1354 Ø´ ØŒ همانجا). هر دو اثر به فارسی است Ùˆ علاوه بر اهمیت فلسفی ØŒ به Ù„Ø‌اظ زبانی نیز مهم است . زبان فارسی Ú©Ù‡ از زمان نگارش دانشنامة علایی ابن سینا Ùˆ جامع الØ‌کمتین Ùˆ دیگر آثار ناصرخسرو به صورت زبان مهم فلسفة اسلامی در آمده Ùˆ در آثار فارسی سهروردی Ùˆ خواجه نصیرالدین طوسی به اوج کمال رسیده بود، در دورة صفویه تا Ø‌دی از رونق افتاد، چنانکه ملاصدرا فقط یک رسالة خود، یعنی سه اصل ØŒ را به فارسی Ùˆ بقیه را به عربی نگاشت Ø› بنابراین ØŒ اقدام ملاعبداللّه زنوزی در نگاشتن این دو اثر مهم به فارسی ØŒ عاملِ اعتلای فارسیِ فلسفی Ùˆ رواج دوبارة آن در Ø‌وزة تهران بود، چنانکه بعدها در آثار فرزندش ØŒ آقاعلی ( رجوع کنید به علی زنوزی ØŒ ج 1ØŒ مقدمة کدیور، ص 59) Ùˆ Ø‌کمای دیگر ایران مانند Ø‌اج ملاهادی سبزواری * (متوفی 1289Ø› برای نمونه رجوع کنید به اسرارالØ‌Ú©Ù… ) دیده Ù…ÛŒ شود.

معمولاً در بØ‌Ø« از Ø‌وزة فلسفی Ùˆ عرفانی تهران ØŒ پس از مؤسس آن ØŒ ملاعبداللّه ØŒ صØ‌بت از Ø‌کمای اربعه Ù…ÛŒ شود، یعنی آقاعلی زنوزی ØŒ آقا Ù…Ø‌مدرضا قمشه ای ØŒ میرزا ابوالØ‌سن جلوه Ùˆ آقا میرزا Ø‌سین سبزواری (صدوقی سها، ص 40).

قبل از پرداختن به Ø‌کمای اربعة Ø‌وزة تهران ØŒ لازم است در بارة دو شخصیت بسیار مهم فلسفی Ùˆ عرفانی Ú©Ù‡ به تهران سفر کردند، نیز مطلبی آورده شود. یکی Ø‌اج ملاهادی سبزواری است Ú©Ù‡ Ø·ÛŒ چند دهه Ø‌وزة فلسفه Ùˆ عرفان او در سبزوار، رونق بسیار داشت (رجوع کنید به کوربن ØŒ ص 504 Ù€ 509). این Ø‌وزه در واقع هم زمان با اوج فعالیت Ø‌وزة تهران ØŒ برقرار بود. پس از سفر سبزواری به تهران Ùˆ دیدار از Ø‌وزة تهران بسیاری از طلاب مستعد Ùˆ شیفتگان فلسفه از تهران به سبزوار سفر کردند Ùˆ برخی از شاگردانش نیز بعداً به Ø‌وزة تهران پیوستند.

دیگری سید رضی لاریجانی * (متوفی 1270)ØŒ از بزرگترین عرفای قرون اخیر، است Ú©Ù‡ مانند ملاعبداللّه زنوزی ØŒ فلسفه را در Ù…Ø‌ضر ملاعلی نوری در اصفهان آموخته بود. ÙˆÛŒ در اواخر عمر به دعوت میرزااسماعیل مستوفی گرکانی ØŒ یکی از رجال قاجار، به تهران آمد Ùˆ آثار ابن عربی Ùˆ صدرالدین قونیوی را تدریس کرد. شاگردانش او را «مالک عالم باطن » Ù…ÛŒ نامیدند. از تسلط او بر علوم غریبه نیز سخن بسیار گفته اند. مهمترین خدمت لاریجانی به Ø‌وزة تهران ØŒ تربیت آقا Ù…Ø‌مدرضا قمشه ای است Ú©Ù‡ برجسته ترین شاگرد او Ùˆ مانند استادش اهل ریاضت Ùˆ بسیار دیندار بود. لاریجانی نسبت به آقا علی زنوزی نیز مقام استادی داشت (صدوقی سها، ص 46Ù€47Ø› علی زنوزی ØŒ ج 1ØŒ همان مقدمه ØŒ ص 24).

اولین Ø‌کیم از Ø‌کمای اربعه ØŒ علی بن عبداللّه زنوزی مشهور به آقا علی مدرّس طهرانی Ùˆ ملقب به Ø‌کیم مؤسس ØŒ فرزند Ùˆ شاگرد ملاعبداللّه زنوزی ØŒ در 1234 در اصفهان تولد یافت . در سه سالگی با پدرش به تهران مهاجرت کرد. در آنجا تØ‌صیلات مقدماتی را به پایان رساند Ùˆ در Ù…Ø‌ضر پدر سطوØ‌ فلسفه Ùˆ کلام شیعی را فرا گرفت . سپس به عتبات عالیات سفر کرد Ùˆ به فراگرفتن علوم منقول پرداخت . پس از آن به ایران بازگشت Ùˆ در اصفهان به تکمیل علوم معقول ØŒ مخصوصاً در Ù…Ø‌ضر میرزاØ‌سن نوری * (متوفی بعد از 1267) Ùˆ سید رضی لاریجانی ØŒ پرداخت . چندی نیز در قزوین Ù…Ø‌ضر ملاآقا قزوینی (متوفی 1282) را درک کرد. در 1270ØŒ پس از اتمام تØ‌صیلاتش در علوم عقلی ØŒ به تدریس در تهران پرداخت Ùˆ هفت سال در مدرسة قاسم خان ØŒ مدتی در منزل خویش Ùˆ متجاوز از بیست سال در مدرسة سپهسالار، مدرّس رسمی علوم معقول Ùˆ منقول بود (علی زنوزی ØŒ ج 1ØŒ همان مقدمه ØŒ ص 31Ù€32ØŒ ج 3ØŒ ص 147Ù€ 148)ØŒ اگر Ú†Ù‡ تخصص Ùˆ شهرتش در فلسفه بود (همان ØŒ ج 1ØŒ همان مقدمه ØŒ ص 33). او نه تنها کتب ملاصدرا از قبیل اسفار ØŒ شرØ‌ الهدایة الاثیریة ØŒ المبدأ Ùˆ المعاد Ùˆ الشواهد الربوبیة را تدریس Ù…ÛŒ کرد، بلکه شواهدی در دست است Ú©Ù‡ متن شفا Ùˆ Ø‌کمة الاشراق را نیز تعلیم Ù…ÛŒ داده است (همان مقدمه ØŒ ص 35). آقاعلی پس از عمری بسیار پربار، Ú†Ù‡ از Ù„Ø‌اظ تألیف Ùˆ Ú†Ù‡ از Ù„Ø‌اظ تربیت شاگردان برجسته ØŒ در 1307 در تهران درگذشت (همان ØŒ ص 52). آثار باقیمانده از او عبارت اند از: تعلیقات بسیار مهمی بر اسفار Ùˆ الشواهدالربوبیة Ùˆ شرØ‌ الهدایة الاثیریة ØŒ مقدمه بر مفاتیØ‌ الغیب ملاصدرا، تعلیقات بر شوارق الالهام لاهیجی Ùˆ لمعات الهیّة ملاعبداللّه زنوزی Ùˆ تعدادی رسالة مستقل در مسائل گوناگون Ø‌کمت (علی زنوزی ØŒ ج 3ØŒ مقدمة کدیور، ص 14Ù€15) Ú©Ù‡ مهمترین آنها بدایع الØ‌Ú©Ù… به فارسی است . بدایع الØ‌Ú©Ù… در واقع سرآغاز بØ‌Ø« در بارة فلسفة تطبیقی در دوران جدید در تاریخ فلسفة اسلامی است Ùˆ از اهمیت تاریخی برخوردار است . کنت دو گوبینو (متوفی 1299/1882)ØŒ سفیر فرانسه در ایران Ú©Ù‡ ضمناً فیلسوف نیز بود، با آقاعلی رفت Ùˆ آمد داشت Ùˆ گویا او را برای تدریس فلسفة اسلامی به فرانسه دعوت کرد ولی آقاعلی نپذیرفت . آقاعلی به مطالب فلسفی مطرØ‌ در غرب نیز توجه داشت (همان ØŒ ج 1ØŒ مقدمة کدیور، ص 48Ù€50). علاقة او به کسب اطلاعات در بارة فلسفه در غرب علاوه بر گزارش گوبینو، از طریق میرزاØ‌سن خان اعتمادالسلطنه (متوفی 1331) Ú©Ù‡ با او رفت Ùˆ آمد نزدیک داشت ØŒ Ùˆ بدیع الملک میرزا عمادالدوله (متوفی بعد از 1316) Ú©Ù‡ سؤالات مطروØ‌ در بدایع الØ‌Ú©Ù… را به او عرضه داشت ØŒ نیز قابل Ù¾ÛŒ گیری است (همان ØŒ ص 47Ù€51). گفت Ùˆ شنود عمیقتری در این زمینه بین او Ùˆ فیلسوفان غربی دست نداد Ùˆ این مبادلة نظر بین Ø‌کیمی مسلمان Ùˆ فیلسوفی غربی ØŒ یک قرن بعد بین علامة طباطبایی (متوفی 1360 Ø´ ) Ùˆ هانری کوربن (متوفی 1358 Ø´ / 1979) صورت گرفت . در آن گفت Ùˆ شنودها Ú©Ù‡ راقم این سطور Ø‌ضور داشت Ùˆ غالباً مترجم مطالب بود، چندین بار به ملاقاتهای آقاعلی Ùˆ کنت دو گوبینو اشاره شد. علامه طباطبایی ØŒ آقاعلی را سرآغاز گفت Ùˆ شنود فلسفی بین شرق Ùˆ غرب در دوران جدید Ù…ÛŒ دانست . آقاعلی گرچه بزرگترین شارØ‌ ملاصدرا Ùˆ ادامه دهندة Ø‌کمت متعالیه در عصر قاجار بود، در مباØ‌Ø« معاد جسمانی ØŒ اعتبارات ماهیت ØŒ معقولات ثانیه فلسفی ØŒ Ø‌رکت جوهری Ùˆ مطالب مهم دیگرِ Ø‌کمت متعالیه ØŒ نظریات بدیعی از خود به جاگذارده است (همان مقدمه ØŒ ص 57 Ù€ 58). ÙˆÛŒ به اندازة Ø‌اج ملاهادی سبزواری شهرت نداشت ØŒ ولی خلاقیت فلسفی او از سبزواری بیشتر بود (همان ØŒ ص 56 Ù€ 58).

Ø‌کیم Ùˆ عارف معاصرِ آقاعلی ØŒ آقامØ‌مدرضا فرزند شیخ ابوالقاسم قمشه ای ØŒ متخلص به صهبا، در واقع مکمل آقاعلی در Ø‌وزة تهران بود Ùˆ Ù…ÛŒ توان او Ùˆ آقاعلی Ùˆ Ø‌اجی سبزواری را بزرگترین فلاسفة اسلامی قرن سیزدهم دانست . ÙˆÛŒ در 1241 در قمشة اصفهان متولد شد Ùˆ در همان شهر مقدّمات علوم دینی را فرا گرفت . سپس به اصفهان رفت Ùˆ در Ù…Ø‌ضر استادانی همچون ملامØ‌مدجعفر لاهیجی (متوفی بعد از 1255) شارØ‌ مشاعر ملاصدرا، میرزاØ‌سن نوری فرزند ملاعلی نوری ØŒ Ùˆ آقا سیدرضی مازندرانی Ú©Ù‡ استاد اصلی او در عرفان بود، به تØ‌صیل پرداخت (عبرت نائینی ØŒ ج 2ØŒ ص 675Ø› صدوقی سها، ص 45Ù€46). ÙˆÛŒ در اصفهان زندگی ساده ای داشت Ùˆ بیشتر اموال خود را صرف فقرا Ù…ÛŒ کرد Ùˆ از اصØ‌اب قدرت گله مند بود. بعد از 1288ØŒ اصفهان را ترک کرد Ùˆ در تهران اقامت گزید (صدرالدین شیرازی ØŒ مقدمة آشتیانی ØŒ ص صد Ùˆ بیست Ùˆ هفت Ø› صدوقی سها، ص 49). آقامØ‌مدرضا تا پایان عمر در تهران به تدریس عرفان Ùˆ متونی مانند فصوص الØ‌Ú©Ù… ØŒ فتوØ‌ات مکیّة Ùˆ مصباØ‌ الانس پرداخت ØŒ گرچه Ø‌کمت متعالیه را نیز تدریس Ù…ÛŒ کرد Ùˆ به Ø‌کمت اشراق هم علاقه داشت . در عرفان آنچنان بود Ú©Ù‡ برخی او را ابن عربی دوران جدید نامیده اند. گویا به عرفان عملی نیز توجه داشت Ùˆ مرید یکی از پیران طریقة ذهبیه بود. خود نیز درویشانه Ù…ÛŒ زیست Ùˆ گاهی با طالبان درک Ù…Ø‌ضرش ØŒ در خرابه های اطراف شهر ملاقات Ù…ÛŒ کرد. به Ø‌سن اخلاق Ùˆ تخلق به صفات نیک اشتهار داشت (معصوم علیشاه ØŒ ج 3ØŒ ص 508Ø› صدوقی سها، ص 58). با کسی مبارزه Ùˆ عناد نداشت . میرزا ابوالØ‌سن جلوه ــ Ú©Ù‡ به تسلط بر فلسفة مشائی معروف بود ــ خواست با او در فلسفه معارضه کند. آقا Ù…Ø‌مدرضا بخوبی از عهدة تدریس فلسفة مشاء بر آمد، ولی جلوه نتوانست فصوص الØ‌Ú©Ù… Ùˆ مفاتیØ‌ الغیب را تدریس کند. با اینهمه ØŒ آقا Ù…Ø‌مدرضا نخواست هیچگونه استفادة شخصی از این امر کند Ùˆ خود را معارض با هیچکس نمی دانست ( رجوع کنید به لاهیجی ØŒ مقدمة آشتیانی ØŒ ص 72Ø› صدوقی سها، ص 58 Ù€59). این عارف بزرگ در 1306 در تهران درگذشت Ùˆ در ابن بابویه دفن شد (معصوم علیشاه ØŒ ج 3ØŒ ص 508 Ù€509Ø› صدوقی سها، ص 107). بسیاری از آثار قمشه ای ØŒ از جمله اکثر غزلیاتی Ú©Ù‡ با تخلص صهبا به سبک عراقی سروده بود، در دست نیست . چند رساله ای Ú©Ù‡ از او باقی مانده ØŒ تقریباً همگی مضامین عرفانی دارند، از جمله رسالة ولایت Ú©Ù‡ ذیل شرØ‌ او بر فصّ شیثی از فصوص الØ‌Ú©Ù… ابن عربی است ØŒ الخلافة الکبری ØŒ رسالة فی ÙˆØ‌دة الوجود بل الموجود ØŒ رسالة فی موضوع العلم Ùˆ رسالة فی تØ‌قیق الاسفار الاربعة Ùˆ همة آثار عرفانی او از شاهکارهای ادبیات عرفانی اند (صدوقی سها، ص 105Ù€107).

سومین Ø‌کیم Ø‌وزة تهران ØŒ میرزا ابوالØ‌سن جلوه ØŒ در 1238 در اØ‌مدآباد گجرات هند به دنیا آمد. در اصفهان به تØ‌صیل پرداخت Ùˆ از شاگردان میرزاØ‌سن نوری Ùˆ آقامیرزاØ‌سن چینی بود (همان ØŒ ص 73). سپس به تهران مهاجرت کرد Ùˆ از 1273 تا 1314ØŒ Ú©Ù‡ سال رØ‌لت اوست ØŒ بیشتر در مدرسة دارالشفاء به تدریس آثار ابن سینا، مخصوصاً شفا Ùˆ الاشارات Ùˆ التنبیهات ØŒ اشتغال Ùˆ در این امر شهرت داشت Ùˆ آثار ملاصدرا را هم تدریس Ù…ÛŒ کرد (مدرّس تبریزی ØŒ ج 1ØŒ ص 420Ø› امین ØŒ ج 2ØŒ ص 337). جلوه با اعیان Ùˆ فضلای دیوانیِ وقت رفت Ùˆ آمد داشت Ùˆ هم بین طلاب Ùˆ هم بین دیوانیان Ù…Ø‌ترم بود (بامداد، ج 1ØŒ ص 41). او در واقع فیلسوفی مشائی Ùˆ اØ‌یاکنندة Ù†Ø‌لة ابن سینا بود Ùˆ به Ø‌کمت متعالیه چندان عنایتی نداشت (مطهری ØŒ ص 609)ØŒ Ø‌تی به ملاصدرا تعرض Ù…ÛŒ کرد Ú©Ù‡ چرا آنقدر در اسفار Ùˆ سایر آثارش بدون ذکر منبع از گذشتگان نقل قول کرده است (امین ØŒ همانجا).

آثارش عبارت اند از: Ø‌واشی بر شفا ÛŒ ابن سینا Ú©Ù‡ سالها آن را تدریس Ù…ÛŒ کرد (آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 14ØŒ ص 201)ØŒ Ø‌واشی بر شرØ‌ الهدایة الاثیریة Ùˆ مشاعر Ùˆ المبدأ Ùˆ المعاد Ùˆ اسفار ملاصدرا (امین ØŒ ج 2ØŒ ص 337Ù€ 338Ø› آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 6ØŒ ص 19). او تعلیقاتی نیز بر شرØ‌ فصوص الØ‌Ú©Ù… قیصری (آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 6ØŒ ص 126) Ùˆ چند رسالة مستقل در موضوعاتی همچون Ø‌رکت جوهری Ùˆ ربط Ø‌ادث به قدیم دارد ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 89ØŒ ج 10ØŒ ص 75).

جلوه در بررسی متون فلسفی دقت نظر فراوان داشت Ùˆ آنچه را Ú©Ù‡ تدریس Ù…ÛŒ کرد بدقت تصØ‌ÛŒØ‌ Ù…ÛŒ نمود. این امر نشانة این واقعیت است Ú©Ù‡ توجه به تصØ‌ÛŒØ‌ متون ØŒ Ú©Ù‡ از قرن گذشته در ایران متداول شده ØŒ امری وارداتی از غرب نیست بلکه در سنّت فکری ایران ریشه دارد. بیشتر کتابهای فلسفی Ú©Ù‡ در دوران قاجار به صورت سنگی چاپ شده اند، از نسخ چاپ سربی بعدی در ایران Ùˆ سایر کشورهای اسلامی صØ‌ÛŒØ‌ترند، چنانکه از مقابلة چاپ سنگی Ùˆ سربی شفا برمی آید. دقت Ùˆ توجه جلوه به متن فلسفی در تصØ‌ÛŒØ‌ آن ØŒ میراث مهم آن عصر برای دوران بعدی است .

چهارمین Ø‌کیم پایه گذار Ø‌وزة تهران ØŒ آقامیرزاØ‌سین سبزواری ØŒ از شاگردان Ø‌اج ملاهادی سبزواری ØŒ است (صدوقی سها، ص 40). میرزاØ‌سین از سبزوار راهی تهران شد Ùˆ در مدرسة عبداللّه خان در بازار بزازها، مدرّس رسمی علوم عقلی Ùˆ نقلی بود Ùˆ شاگردان بسیاری داشت ØŒ ولی تخصص او در ریاضیات بود Ùˆ در این رشته آثار مهمی همچون Ø‌واشی بر شرØ‌ چغمینی Ùˆ مفتاØ‌ الØ‌ساب دارد. در طب نیز چیرگی کامل داشت (همان ØŒ ص 121Ø› صدرالدین شیرازی ØŒ مقدمة آشتیانی ØŒ ص صدوبیست Ùˆ هشت ). Ø‌ضور ÙˆÛŒ در تهران ØŒ در کنار آقاعلی

Ùˆ آقامØ‌مدرضا Ùˆ جلوه ØŒ نشانة گستردگی Ø‌وزة فکری آن زمان است . عجیب این است Ú©Ù‡ با گسترش تجدد در ایران ØŒ در Ø‌وزه های طلبگی علاقه به فلسفه از علوم جدا شد Ùˆ شکافی بین معارف سنّتی Ùˆ دانشهای جدید پیش آمد Ú©Ù‡ تا امروز باقی است .

Ø‌کمای اربعه شاگردان بسیاری تربیت کردند، از جمله : آخوند ملامØ‌مد هیدَجی * (متوفی 1306)ØŒ میرزاهاشم اشکوری (متوفی 1332)ØŒ Ø‌یدر قلیخان قاجار (متوفی 1318)ØŒ میرزاطاهر تنکابنی (متوفی 1320 Ø´ )ØŒ میرزاØ‌سن آشتیانی (متوفی 1311 Ø´ )ØŒ Ù…Ø‌مدمعصوم شیرازی معروف به نایب الصدر (متوفی 1304 Ø´ )ØŒ میرزا شهاب الدین نیریزی (متوفی 1320) Ùˆ میرزاØ‌سن کرمانشاهی (متوفی 1336)ØŒ Ùˆ نیز مستقیم Ùˆ غیرمستقیم طبقه ای دیگر از Ø‌کمای بزرگ دوران بعدی ØŒ همچون میرزامهدی آشتیانی (متوفی 1331 Ø´ )ØŒ شیخ Ù…Ø‌مدتقی آملی (متوفی 1349 Ø´ )ØŒ میرزااØ‌مد آشتیانی (متوفی 1353 Ø´ )ØŒ سیدابوالØ‌سن رفیعی قزوینی (متوفی 1353 Ø´ )ØŒ ابوالØ‌سن شعرانی (متوفی 1352 Ø´ ) Ùˆ سیدکاظم عصّار (متوفی 1353 Ø´ ) Ú©Ù‡ شاید بتوان گفت ÙˆÛŒ آخرین نمایندة تمام عیار Ø‌وزة فلسفی Ùˆ عرفانی تهران بود. البته هنوز این Ø‌وزة فلسفی در تهران فعال است ØŒ گرچه دیگر نمایندگانی شاخص مانند عصار Ùˆ آشتیانی دیده نمی شوند.

Ø‌وزة فلسفی Ùˆ عرفانی تهران برای درک آخرین فصل تاریخ فلسفة اسلامی قبل از عصر جدید، برخورد بین تفکر اسلامی Ùˆ غربی در ایران Ùˆ آگاهی از ریشه های تاریخی وضع فعلی اندیشة فلسفی در ایران ØŒ از اهمیت بسیاری برخوردار است . آثار فلسفی غربی برای بار اول در تهران مطرØ‌ شدند. گفتار در روش دکارت به فارسی برگردانده شد Ùˆ شدیدترین مبارزه بین اندیشه های فلسفی اسلام Ùˆ افکار وارداتی از غرب در تهران رخ داد Ú©Ù‡ مهمترین ثمرة آن ØŒ در آغازِ تهاجم فلسفة غربی در نیمة دوم قرن چهاردهم ØŒ کتاب اصول فلسفه Ùˆ روش رئالیسم علامه سیدمØ‌مدØ‌سین طباطبایی بود Ú©Ù‡ اگرچه به Ø‌وزة فلسفی قم تعلق داشت ØŒ در تهران نیز فعالیت علمی Ù…ÛŒ کرد Ùˆ در واقع اثر مذکور تا Ø‌دی Ø‌اصل گفت Ùˆ شنودهایی است Ú©Ù‡ در این شهر Ù…ÛŒ شد. برخوردهای بعدی بین فلسفة اسلامی Ùˆ اندیشة غربی در آثار Ø‌کمایی همچون مهدی Ø‌ائری یزدی (متوفی 1378 Ø´ ) نیز در تهران به وقوع پیوست . از سوی دیگر Ø‌ضور سنّت قوی فلسفی در تهران باعث شد Ú©Ù‡ بسیاری از نظریات سطØ‌یِ کسانی Ú©Ù‡ در سایر کشورهای اسلامی پرطرفدارند، در ایران به وجود نیاید Ùˆ مباØ‌Ø« فلسفی در ایران بیش از سایر سرزمینهای اسلامی جدّی تلقی شود. به هر Ø‌ال ØŒ Ø‌وزة فلسفی Ùˆ عرفانی تهران آخرین Ø‌لقة اتصال نسل فعلی ایران به سنّتِ بیش از هزار سالة فلسفه Ùˆ عرفان اسلامی است .

منابع : آقابزرگ طهرانی Ø› امین Ø› ناهید باقری خرمدشتی ØŒ کتابشناسی جامع ملاصدرا ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› مهدی بامداد، شرØ‌ Ø‌ال رجال ایران در قرن 12 Ùˆ 13 Ùˆ 14 هجری ØŒ تهران 1357 Ø´ Ø› عبداللّه بن بیرمقلی زنوزی ØŒ انوار جلیّه ØŒ چاپ جلال الدین آشتیانی ØŒ تهران 1354 Ø´ Ø› همو، لمعات الهیّه ØŒ چاپ جلال الدین آشتیانی ØŒ تهران 1355 Ø´ Ø› علی بن عبداللّه زنوزی ØŒ مجموعه مصنفات Ø‌کیم مؤسس آقاعلی مدرس طهرانی ØŒ چاپ Ù…Ø‌سن کدیور، ج 3: «رسالة سرگذشت »، تهران 1378 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ØŒ الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة ØŒ با Ø‌واشی ملاهادی سبزواری ØŒ چاپ جلال الدین آشتیانی ØŒ مشهد 1346 Ø´ ØŒ چاپ افست تهران 1360 Ø´ Ø› منوچهر صدوقی سها، تاریخ Ø‌کماء Ùˆ عرفاء متأخر بر صدرالمتألهین ØŒ تهران 1359 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدعلی عبرت نائینی ØŒ تذکرة مدینة الادب ØŒ چاپ عکسی تهران 1376 Ø´ Ø› هانری کوربن ØŒ تاریخ فلسفه اسلامی ØŒ ترجمة جواد طباطبائی ØŒ تهران 1377 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدجعفر لاهیجی ØŒ شرØ‌ رسالة المشاعر ملاصدرا ØŒ چاپ جلال الدین آشتیانی ØŒ ( مشهد ? 1343 Ø´ ) Ø› مدرس تبریزی Ø› مرتضی مطهری ØŒ خدمات متقابل اسلام Ùˆ ایران ØŒ تهران 1370 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ØŒ طرائق الØ‌قائق ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدجعفر Ù…Ø‌جوب ØŒ تهران 1339Ù€1345 Ø´ .

/ سید Ø‌سین نصر/