تهذیب المنطق و الکلام ، رساله ای در منطق و کلام به عربی ، تألیف سعدالدین مسعودبن عمر تفتازانی * ، متکلم و منطقی و فقیه و ادیب سدة هشتم . تفتازانی در رجب 789 تألیف آن را تمام کرد. عنوان اصلی رساله ، بنا بر مقدمة آن ، غایة تهذیب الکلام فی تحریرالمنطق و الکلام بوده است (تفتازانی ، تهذیب المنطق ، ص 11؛ د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل «تفتازانی »). تهذیب المنطق و الکلام تقریباً یک دورة کامل و مختصر در منطق و کلام ، و درسنامه ای است که نثر آن حاکی از توان ادبی و چیره دستی تفتازانی در بیان آموزشی مطالب است . تفتازانی در آراستن مباحث این اثر و ساده و خلاصه نوشتن آن کوشیده است . وی در مقدمة تهذیب المنطق (ص 11ـ13) می گوید که این رساله را برای آموزش و آگاهی و راهنمایی جویندگان علم ، بویژه پسر خود، نگاشته و آن را از حشو و زوائد و تکرار مهذّب کرده است . ملاعبداللّه (ص 11) در شرح عبارت «فی تحریر المنطق و الکلام » می نویسد که کلمة «تحریر» دالّ بر خالی بودن بیان از حشو و زوائد است .

تهذیب المنطق و الکلام ، شامل دو قسمت است : یکی منطق ، مشهور به تهذیب المنطق و دیگری کلام ، مشهور به تهذیب الکلام که از هریک از دو قسمت به طور مستقل استفاده شده است .

تهذیب المنطق شامل مقدمه ، دو مقصد (بخش ) در چهارده فصل ، و خاتمه است . مباحث و ترتیب آنها، همانند منطق اشارات ابن سینا و مطابق شیوة معمول در کتب منطقی ، دارای دو بخش (مقصد) معرِّف (یا قول شارح ) و حجت است . تفتازانی در تهذیب المنطق مقصد اول را «تصورات » و مقصد دوم را «تصدیقات » نامیده است ، زیرا تصور و تصدیق غایت مباحث معرف و حجت ؛ و معرف و حجت غرض فن منطق و طریق اکتساب تصور و تصدیق است .

مقدمة تهذیب المنطق ، در بارة تقسیم علم به تصور و تصدیق و اقسام هریک از آنها و شناسایی اجمالی منطق است . مقصد اول مشتمل است بر چهار فصل در مبحث الفاظ و بیان احکام و اقسام آن و نسبتهای میان مفاهیم و مبحث کلیات خمس و مبحث تعریف و بیان ضوابط منطقی و اقسام تعریف . مقصد دوم مشتمل است بر نُه فصل در مبحث قضایا، اقسام اولیه و ثانویة قضایا، احکام و نسبت بین قضایا و بحث از روشهای سه گانة استدلال (قیاس و اقسام آن ، استقرا، تمثیل ) و مبحث صناعات خمس . سپس خاتمه ای در بارة اجزای سه گانة علوم یعنی موضوعات و مبادی و مسائل و نیز بررسی رئوس ثمانیة علم آمده است .

مدرسان و علمای معاصر و متأخر تفتازانی ، از تهذیب المنطق بسیار استقبال کرده اند. این کتاب در حوزه ها و مدارس سنّتی از رایجترین متون درسی بوده است (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 516؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 13، ص 160؛ ملکشاهی ، پیشگفتار، ص 16؛رجوع کنید به تعلیم و تربیت * ؛ تفتازانی * ).

بر تهذیب المنطق شروح و حواشی بسیاری نوشته اند که از آن جمله است : 1) شرح یا حاشیة نجم الدین ملاعبداللّه بن شهاب الدین حسین یزدی از علمای امامیه و استاد منطق در قرن دهم در نجف . این کتاب ، مشهور به حاشیة ملاعبداللّه ، و از اسباب مهم شهرت تهذیب المنطق بوده است . این حاشیه در زمان شاه طهماسب اول صفوی (930ـ984) نگاشته شد و در اغلب مدارس سنّتی ایران و هند و نیز در محافل درسی عراق و پاکستان تدریس می شد و تدریس آن هنوز نیز رواج دارد. این کتاب بارها به چاپ رسیده است . حواشی و شروح متعددی نیز بر آن نوشته اند (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 53، 60ـ63؛ کدیور و نوری ، ج 2، ص 2466ـ2467؛ ملکشاهی ، پیشگفتار، ص 16ـ 17؛ مشار، ج 2، ستون 1708؛ نیزرجوع کنید به ملاعبداللّه یزدی * ). ملاعبداللّه همچنین شرح دیگری بر تهذیب المنطق به فارسی نگاشته است (آقابزرگ طهرانی ، ج 13، ص 161).

2) شرح جلال الدین دوانی که «عُجاله »، «نخود فولاد» و «نقط فولاد» نیز نامیده شده و از آن نسخه های متعددی موجود است (حاجی خلیفه ، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 54، ج 13، ص 163؛ حائری ، ج 5، ص 318). این شرح در 1288 در لکهنو به چاپ رسیده است (رشر ، ص 236). بر این شرح نیز حواشی و نقدهایی نوشته اند، از جمله حاشیة حسینی هروی با عنوان الحاشیة الزاهدیة الجلالیة ، شرح ملاعبداللّه یزدی با عنوان الخرارة فی شرح العجالة ، و نیز حواشی میرسیدشریف جرجانی ، غیاث الدین منصور دشتکی ، محمود نیریزی شیرازی ، سیدحسین خلخالی ، ابوالفتح حسینی و ابوالحسنات محمد عبدالحی (آقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 59 ـ60، ج 7، ص 145؛ رشر، ص 242، 249؛ حسینی هروی ، مقدمة شریعتی ، ص 29؛ کدیور و نوری ، ج 1، ص 205).

3) شرح ملاعبدالرزاق لاهیجی به فارسی که به لحاظ شیوه نزدیک به حاشیة ملاعبداللّه است (آقابزرگ طهرانی ، ج 13، ص 161).

4) حاشیة ملاعلیرضا تجلی که آن را برای شاگرد خود میرزا ابراهیم خان نگاشت . این حاشیه همراه حاشیة ملاعبداللّه در 1268 در تهران به چاپ رسیده است (همان ، ج 6، ص 61؛ مشار، همانجا؛ کدیور و نوری ، ج 1، ص 608ـ609).

صفی الدین تفتازانی نوة بزرگ مؤلف تهذیب ، میرزاجان شیرازی شاگرد دوانی ، عِصام الدین اسفراینی ، عبدالحی حسینی و عبیداللّه بن فضل اللّه خبیصی نیز بر آن شروحی نگاشته اند (حاجی خلیفه ، همانجا؛ رشر، ص 241، 245ـ247،251؛ برای اطلاع از دیگر شروح رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 516ـ517؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 53 ـ54، ج 13، ص 160ـ165).

تهذیب المنطق در ایران و هند بارها به چاپ رسیده و به اردو و فارسی نیز ترجمه شده است (رجوع کنید به مشار، ج 1، ستون 1459؛ ملکشاهی ، همانجا؛ کدیور و نوری ، ج 1، ص 618ـ 619).

تهذیب الکلام در واقع مختصر المقاصد فی علم الکلام خود تفتازانی است و مباحثی در امور عامه و الاهیات به مذاق



کلامی اهل سنّت دارد (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 515). تفتازانی علاوه بر استناد به قرآن و سنّت ، با استفاده از استدلال و اسلوب فلسفی به حل شبهات و مشکلات کلامی پرداخته است . ساختار و ترتیب مطالب تهذیب الکلام همانند المقاصد است .

تهذیب الکلام شش باب دارد: باب اول در بارة مبانی معرفت شناختی علم کلام و مباحثی از قبیل تعریف علم کلام و موضوع و غایت آن (ج 1، ص 7ـ32)؛ باب دوم ، در هشت فصل و دو خاتمه ، در بارة برخی مطالب متعلّق به امور عامه و مبانی وجودشناختی در علم کلام ، مباحثی در بارة وجود و عدم و ماهیت و لواحق وجود و ماهیت از قبیل تعیّن ، وجوب و امتناع و امکان ، حدوث و قدم ، وحدت و کثرت و علیت و معلولیت (ج 1، ص 33ـ164)؛ باب سوم در هفت فصل ، شامل مباحث کلی در بارة اعراض ، همچون قائم به نفس نبودن عرض ، امتناع انتقال آن به محل دیگر، عدم جواز قیام عرض به عرض ، عدم بقای عرض در دو زمان و بحث در بارة کمّ و کیف و أین و اضافه (ج 1، ص 167ـ280)؛ باب چهارم در شش فصل و یک مقاله و چند بخش فرعی ، در بارة جواهر، از جمله جوهر جسم و اقسام و احکام آن و نیز جزء لایتجزّا و جوهر نفس و جسمانیت آن و تجرد عقل (ج 2، ص 2ـ103)؛ باب پنجم ، در بارة مباحث الاهیات در سیزده فصل و دو خاتمه و چند بخش فرعی ، مشتمل بر برهان حدوث ذوات برای اثبات صانع ، صفات سلبی واجب از قبیل نفی ترکیب و تحیّز و اتحاد و حلول و نفی قیام حوادث به ذات حق ، صفات ثبوتی واجب از جمله قدرت و علم و حیات و اراده و سمع و بصر و کلام ، بحث قدیم بودن کلام نفسی ، زیادت صفات واجب بر ذات او، جواز رؤیت خدا، کاسب بودن انسان در افعال ارادی ، حسن و قبح شرعی ، جواز تکلیف مالایُطاق ، تعلیل برخی از افعال حق به اغراض ، رزق ، تسعیر و اجل (ج 2، ص 103ـ221)؛ باب ششم ، با عنوان سمعیات ، در بارة مباحثی است که یا به نقل و سمع متوقف است مانند مباحث معاد و ایمان و کفر، یا مباحثی که سمع بر آنها متوقف است ، مانند نبوت (ج 2، ص 221).

تفتازانی در تهذیب الکلام ضمن بیان آرای کلامی اهل سنّت ، به نقل و گاهی نقد آرا و ادلة معتزله پرداخته است ، از جمله به تفسیر قدرت (ج 1، ص 239ـ242)، مبحث جسم (ج 2، ص 3)، صفات خدا و عدم زیادت آنها بر ذات (ج 2، ص 120ـ122)، قادر نبودن خدا بر انجام دادن قبایح (ج 2، ص 130)، حدوث کلام (ج 2، ص 142)، افعال ارادی انسان (ج 2، ص 169، 178)، عدم جواز تکلیف مالایُطاق (ج 2، ص 200)، حُسن و قبح عقلی (ج 2، ص 194)، تعلیل افعال خدا به اغراض (ج 2، ص 202)، رزق (ج 2، ص 211)، واجب دانستن برخی افعال از جمله لطف بر خداوند (ج 2، ص 212)، عدم جواز عفو کبایر بدون توبه (ج 2، ص 272) و بحث توبه (ج 2، ص 278ـ279). او همچنین آرای امامیه را بویژه در مبحث امامت نقل و نقد کرده (ج 2، ص 323، 325) و به تقریر اندیشه ها و استدلالهای فلاسفه و نقد آنها در بعضی مباحث پرداخته است ، از جمله مباحث وجود و ماهیت (ج 1، ص 40ـ 45)، حدوث و قدم (ج 1، ص 111)، جسم و احکام آن (ج 2، ص 4ـ7، 21)، تجرد نفس (ج 2، ص 76ـ82) و علم خدا به جزئیات (ج 2، ص 134). همچنین هنگام تقریر و بیان آرای خود، در برخی مواضع به اقوال ابوالحسن اشعری ( رجوع کنید به ج 1، ص 237، ج 2، ص 149، 305) اشاره کرده و گاه به مطالب شرح المقاصد ارجاع داده است (رجوع کنید به ج 2، ص 229).

در برخی منابع معرفی آثار تفتازانی ، از تهذیب الکلام نامی برده نشده ( د.اسلام ، همانجا؛
نیزرجوع کنید به کحّاله ، ج 12، ص 228 که در آن به این اثر اشاره نشده ) اما در مدارس علمیة اهل سنّت به آن بسیار توجه شده است . بر تهذیب الکلام شرحهای بسیاری نوشته اند که معروفترین آنها شرح عبدالقادر سنندجی کردستانی (متوفی 1304) با عنوان تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام است که به روش مَزجی و با نظر و توجه به شرح المقاصد تألیف شده و در 1318ـ 1319 در مصر به چاپ رسیده است . حواشی بسیاری بر این شرح نوشته شده ( رجوع کنید به سنندجی ، مقدمة زکی کردستانی ، ج 1، ص 4)، از جمله حاشیة المحاکمات تألیف شیخ محمد وسیم کردستانی ، برادر شارح ، که در آن به داوری میان این شرح و شرح المقاصد پرداخته است . این حاشیه همراه تقریب المرام به چاپ رسیده است .

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) مسعودبن عمر تفتازانی ، تهذیب الکلام ، ضمن تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام ، از عبدالقادربن محمد سنندجی کردستانی ، بولاق 1318ـ 1319؛
(3) همو، تهذیب المنطق ، در ملاعبداللّه بن حسین یزدی ، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی ، قم : مؤسسة النشر الاسلامی ( بی تا. ) ؛
(4) حاجی خلیفه ؛
(5) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 5، تهران 1345 ش ؛
(6) محمدزاهدبن محمداسلم حسینی هروی ، شرح الرسالة المعمولة فی التصور و التصدیق و تعلیقاته ، چاپ مهدی شریعتی ، قم 1420؛
(7) عبدالقادربن محمد سنندجی ، تقریب المرام فی شرح تهذیب الکلام ، بولاق 1318ـ 1319؛
(8) کحّاله ؛
(9) محسن کدیور و محمد نوری ، مأخذشناسی علوم عقلی : منابع چاپی علوم عقلی از ابتداء تا 1375 ، تهران 1379ش ؛
(10) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355ش ؛
(11) ملاعبداللّه بن حسین یزدی ، الحاشیة علی تهذیب المنطق للتفتازانی ، قم : مؤسسة النشر الاسلامی ( بی تا. ) ؛
(12) حسن ملکشاهی ، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی ، تهران 1363ش ؛


(13) EI 1 , s.v. " A l-Tafta ¦za ¦n ¦â" (by C.A. Storey);
(14) Nicholas Rescher, The development of Arabic logic , Pittsburgh 1964.

/ انسیه برخواه /