تَطایُرِ کُتُب ، یکی از مواقف قیامت و یکی از اعتقادات منصوص اسلامی . تطایر در لغت به معنای پریدن ، پراکنده شدن و منتشر شدن است (جوهری ، ذیل «طیر»؛ زوزنی ، ج 2، ص 613؛ ابن منظور، ذیل «طیر»؛ فیروزآبادی ، ج 2، ص 80). گرچه اصطلاح تطایر کتب در قرآن ذکر نشده ، اما مفسران با استناد به احادیثی از پیامبر اکرم و امامان علیهم السلام ، این اصطلاح را بر گرفته از آیة سیزدهم و چهاردهم سورة اسراء دانسته اند که طبق آن ، کردار نیک و بد هر انسانی را همچون طوقی به گردنش می آویزند (اَلْزَمْن'اهُ طائِرَهُ فی عُنُقِهِ) و در روز قیامت برای او نامه ای گشاده بیرون می آورند تا در آن بنگرد.

مفسران در تفسیر واژة «طائر» در این آیه ، دو وجه ذکر کرده اند: وجه اول آنکه ، طائر از طیر مشتق شده است ؛ مردم عرب برای شناخت نیک و بد اعمالی که قصد انجام دادن آنها را داشتند، از پراندن طیر (پرنده ) الهام می گرفتند و کثرت تکرار این عمل سبب شد که خودِ نیک و بد، از باب تسمیة شی ء به اسم لازم آن ، طائر نامیده شود. وجه دوم ، قول ابوعُبَیده است که طبق آن مرادِ اَعراب از طائر، نصیب «حَظ » است که در فارسی به آن «بَخت » گویند ( رجوع کنید به طوسی ، التبیان ؛ فخررازی ، ذیل آیه ). در ادامة این آیه خداوند خبر می دهد که در قیامت همین طائر، نامة اعمال بندگان را، که در دنیا آن را ندیده اند، بیرون می آورد و در مقابل آنها می گشاید (فخررازی ، همانجا). همین موقف و جایگاه است که در روایات از آن به تطایر کتب یا تطایر صحف تعبیر شده است ( رجوع کنید به مجلسی ، ج 7، ص 306ـ325، ج 94، ص 53). در حدیثی که عایشه از پیامبر نقل کرده ، آمده است که آدمی در سه موقف از مواقف قیامت هیچکس را نمی شناسد و به یاد نمی آورد: میزان ، تطایر صحف / تطایرکتب ، و صراط (قرطبی ، ص 182). از امام باقر علیه السلام نیز در توضیح این آیه روایت شده که طایر به معنای خیر و شری است که همیشه همراه انسان است تا روز قیامت که نامة اعمالش را به دستش دهند (قمی ، ج 2، ص 17). بنابراین ، می توان گفت که مأموران الاهی کردارهای آدمیان را، از نیک و از بد، در دنیا ثبت و ضبط می کنند ( رجوع کنید به انفطار: 10ـ12؛ ق : 17ـ 18) و در قیامت ، در موقف تطایر کتب ، این مطالب همچون نامه یا کتابی در مقابلشان گشوده می شود و به ررجوع کنید بهیتشان می رسد. متکلمان و فقیهان تصدیق اجمالی تطایر کتب را به عنوان موقفی از مواقف قیامت ، به سبب امکان عقلی آن ، و نیز خبردادن قرآن از آن ، واجب شمرده اند ( رجوع کنید به مفید، ص 46ـ47؛ طوسی ، الرسائل ، ص 99؛ علامه حلّی ، 1363 ش ، ص 180؛ همو، 1407، ص 425؛ جرجانی ، ج 8، ص 320؛ محقق کرکی ، ج 1، ص 63). به همین سبب فقها اقرار به حق بودن آن را در شمار مطالبی آورده اند که در قبر به میت تلقین می شود ( رجوع کنید به حکیم ، ج 4، ص 258؛ غروی تبریزی ، ج 9، ص 199؛ امام خمینی ، ص 85).

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن منظور؛
(3) علی بن محمد جرجانی ، شرح المواقف ، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی ، مصر 1325/1907، چاپ افست قم 1370 ش ؛
(4) اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران 1368 ش ؛
(5) محسن حکیم ، مستمسک العروة الوثقی ، چاپ افست قم 1404؛
(6) روح اللّه خمینی ، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، رسالة توضیح المسائل ، تهران 1372 ش ؛
(7) حسین بن احمد زوزنی ، کتاب المصادر ، چاپ تقی بینش ، مشهد 1340ـ1345 ش ؛
محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی

(8) تفسیرالقرآن ، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی ، بیروت : داراحیاء التراث العربی ، ( بی تا. ) ؛
(9) همو، الرسائل العشر ، چاپ محمد واعظ زاده خراسانی : رسالة مسائل کلامیه ، قم 1404؛
(10) حسن بن یوسف علامه حلّی ، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت ، چاپ محمد نجمی زنجانی ، ( قم ) 1363 ش ؛
(11) همو، کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد ، چاپ حسن حسن زاده آملی ، قم 1407؛
(12) علی غروی تبریزی ، التنقیح فی شرح العروة الوثقی ، تقریرات درس آیة اللّه خوئی ، ج 9، قم 1414؛
(13) محمدبن عمر فخررازی ، التفسیرالکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(14) محمدبن یعقوب فیروزآبادی ، القاموس المحیط ، بیروت : دارالعلم ، ( بی تا. ) ؛
(15) محمدبن احمد قرطبی ، یوم الفزع الاکبر: مشاهد یوم القیامة و اهوالها ، چاپ محمد ابراهیم سلیم ، قاهره ?( 1405/1984 ) ؛
(16) علی بن ابراهیم قمی ، تفسیرالقمی ، چاپ طیب موسوی جزائری ، قم 1404؛
(17) مجلسی ؛
(18) علی بن حسین محقق کرکی ، رسائل المحقق الکرکی ، چاپ محمد حسون ، ج 1: الرسالة النجمیة ، قم 1409؛
(19) محمدبن محمدمفید، النکت الاعتقادیة ، قم 1413.

/ حسین ناصری مقدّم /