تحریر(2) ، اصطلاحی در امور دیوانی عثمانی . از فعلی عربی به معنای نوشتن مشتق شده و به همین معنا روزگارانی در ترکی عثمانی متداول بوده است ، اما به عنوان یک اصطلاح بر دفاتر مالیاتی عثمانی دلالت می کند که بیشترین آنها در قرنهای نهم ـ دهم نوشته شده است ( > راهنمای بایگانی نخست وزیری عثمانی < ، ص 186ـ 228؛ در زیر این واژه ، > دفاتر ثبت اسناد املاک < را مترادف آن آورده است ). تحریر یکی از معروفترین مجموعه های بایگانی دورة عثمانی است که به نوبة خود به دفتر مفصّل ، دفتر اجمال و دفتر اوقاف تقسیم می شد. این دفاتر قرار بود که هر سی سال یک بار تألیف گردد، اما در واقع فاصله های زمانی بین تحریرها کاملاً تغییر کرد.

اساساً این دفترهای مالیاتی (تحریرها) برای ثبت و ضبط آن بخش از درآمدهای دولت عثمانی بود که به خزانة مرکزی واریز نمی شد و در سطح محل به تیمارداران ، سربازان پادگانها، متصدیان امور وقف یا حتی به صاحبان املاک خصوصی اختصاص می یافت ؛ صاحبان املاک خصوصی احتمالاً از آن برای تأمین و تجهیز سربازانی که به عوض معافیتهای رسمی به خدمت گرفته می شدند («اِشکینْجی »)، استفاده می کردند. با وجود این ، در برخی از تحریرها درآمدهایی ثبت شده که به خزانة مرکزی («خاص ») متعلق بوده و به خود سلطان یا خانوادة سلطنتی یا حاکمان ایالات اختصاص داشته است . از اواخر قرن دهم نوعی مالیات در سطحی متغیر، مشهور به «عوارض »، در امور دارایی عثمانی جایگاه خاصی یافت . درنتیجه ، هزینة تهیه و تنظیم «تحریر» دیگر موجه به نظر نمی رسید، خصوصاً از وقتی که مقدار رو به افزون عواید به کسانی واگذار می شد که در برابر آن بیشترین مبلغ را پیشنهاد می کردند. دفاتر مالیاتی خاص در قرنهای یازدهم و دوازدهم نوشته شده و بدینسان مجموعة کاملی از تحریرهای آناطولی از دهة 1040 باقی مانده است .

جامعترین نوع دفتر تحریر دفتر مفصّل ، حاوی فهرست اسامی مالیات دهندگان مسلمان و غیرمسلمان است که بر حسب ناحیة مالیاتی دسته بندی شده اند. در پایان فهرست ، نام ناحیه تقسیمات آن از قبیل «قضا»، «سنجق » و بدهیهای مالیاتی ساکنان آن محل از قبیل دَه یک (عُشر)، مالیاتهای مزارع («رسمِ چفت »، «رسم بَنّاک ، اِسْپَنجه ») و نیز در بعضی موارد «جزیه » ثبت گردیده است .

مراکز خاص مالیاتی به «ناحیه » و «قضا» و خودِ قضا به «سنجق » گروه بندی می شد. بزرگترین بخش با نام «ولایت » با توجه به وسعتش ، اغلب در دفتر مفصّل وارد نمی شد، اما دفاتر «اجمال »ی نیز در دست است که در بردارندة سوابق مالیاتی یک یا چند ولایت اند. به هر حال ، در این نامگذاری گاهی دگرگونیهای مهمی راه می یافت . گاهی نیز در بعضی از دفاتر مفصّل ، بین قضا و ناحیه تفاوت قایل نشده اند. در این دفترها، بعد از اشاره به نام محل و پیش از ثبت صورت کامل مالیات دهندگان ، اغلب اطلاعاتی در باب تاریخ پرداخت مالیات آن محل (شهر یا روستا)، ثبت شده است . در صفحات نخستین دفتر مفصّل اغلب به «قانون نامه »ای برمی خوریم که عمدتاً حاوی اصول مالیاتی لازم الاجرا و مجازاتهای تعیین شده در صورت ارتکاب جرم است .

به منظور تسهیل در توزیع مالیاتهای تیمارداران و دیگر مالیات دهندگان ، چکیدة اطلاعات موجود در دفتر مفصّل را در دفتر اجمال ثبت می کردند. در این دفترها، اسامی یکایک مالیات دهندگان وارد نشده ، بلکه صرفاً شمار کلی مالیات دهندگان هر منطقه ثبت گردیده است . بسیاری از دفاتر اجمال متضمن اطلاعاتی درخصوص مالیات دهندگان مقیم در یک قضای خاص است که وضع مالیاتی ویژه ای داشته اند، همچون مردان مجرد و نیروهای حفاظت و کسانی که در ازای خدمات دولتی از مالیات معاف بودند («توزجو»، «دربندجی »، «یوواجی »/ نمک فروش ، مأمور گمرک ، بازیار؛ برای آگاهی از نسخه ای منتشر شده از دفتر اجمال رجوع کنید به > دفتر محاسبات مالیاتی شماره 438 ولایت آناطولی 937 < ، ج 1ـ2).

از آنجا که میزان زمینهای وقفی بسیار محدود بود، دفاتر وقف اغلب کوتاه اند و می توان آنها را ضمیمة دفترهای اجمال به شمار آورد. اما پاره ای از دفترهای قدیمی وجود دارد که تنها به زمینهای وقفی پرداخته است . در این زمینه ، به عنوان مثال در سند راجع به ولایت قَرَه مان که در 881 به دولت عثمانی الحاق گردید، نکات چشمگیری در بارة زمینهای وقفی وجود دارد (نافذ اوزلوق ، 1958). افزون بر این ، در شهرهایی بزرگ همچون بورسه یا استانبول شمار موقوفات به قدری قابل ملاحظه بوده که چندین مجلد از اسناد این موقوفات را به خود اختصاص داده است (بارکان و آی وردی ، 1970).

---

منابع :


(1) Ahmed Akgدndدz, ed., Osmanl i Kanunnameleri ve hukuk i ªtahliller i ª, Istanbul 1990-;
(2) Evangelia Balta, L'Eubإe ب la f i n XV e siةcle, إconomie et population. Les registres de l'annإe 1474 , Athens 1989;
(3) عmer Lدtfi Barkan, ed., XV ve XVI i nc i as i rlarda Osmanl i imparatorlug §unda zira i ª ekonominin hukuk i ª ve mal i ªesaslar i , I, Istanbul 1943;
(4) idem, "Essai sur les donnإes statistiques des registres de recensement dans l'Empire ottoman au XV e et XVI e siةcles", Journal of the economic and social history of the Orient , I (1958), 9-36;
(5) عmer Lدtfi Barkan and Ekrem Hakk â Ayverdi, eds., 953 ) 1546 ) tarihli Istanbul vak i flar i tahrir defteri , Istanbul 1970;
(6) Ba íbakanl i k Osmanl i ar íivi rehberi , Ankara 1992;
(7) Halime Dog §ru, XVI. yدzy i lda Eski íehir ve Sultanخnد sancag § i , Istanbul 1992;
(8) 438 numaral i muhasebe-i vilہyet-i Anadolu defteri ) 937/1530 ), I-II, Ankara 1993-1994;
(9) L.Fekete, Die Siya ¦qat- Schrift in der tدrkischen Finanzverwaltung , Budapest 1955;
(10) M. Tayyib Gخkbilgin, XV.- XVI as ârlarda Edirne ve Pa ía Liva ªsl, Vak i flar ــ mدlkler ــ mukataalar, Istanbul 1952;
(11) Halil I nalc âk, "Osmanl âlarda raiyet rدsu ªmu", Belleten , XXIII (1959), 575-610;
(12) idem, Suret-i defter-i sancak-i Arvanid, Ankara 1954;
(13) Huricihan Islamog §lu I nan, State and peasant in the Ottoman Empire , Leiden 1994;


(14) Feridun Naf âz Uzluk, Fatih devrinde Karaman eyہleti vak i flar i flhristi, Tapu ve Kadastro Umum Mدdدrlدg §د ar íivindeki deftere gخre , Ankara 1958;
(15) Bahaeddin Yediy âld âz and غnal غstدn, eds., Ordu yخresi tarihinin kaynaklar i , 1455 tarihli tahrir defteri , Ankara 1992;
(16) St. Yإrasimos, "La communautإ juive d'Istanbul ب la f ân du XVl e siةcle", Turcica , XXVII (1995), 101-134;
(17) Refet Y ânanµ and Mesut Elibدyدk, eds., Mara í tahrir defteri ) 1563 ), Ankara 1988.

/ ثریا فاروقی ، تلخیص از ( د. اسلام ) /