تحریر(3) ، عنوانی برای متن بازنویسی شدة دسته ای از کتابهای ریاضی و نجومی . اضافه شدن واژة تحریر به اسم کتاب یا رساله ، مثلاً تحریر اصول اقلیدس * یا تحریر مجسطی * ، به این معنی است که آن کتاب یا رساله تهذیب و بازنویسی شده است . یکی از معانی لغوی تحریر نیز اصلاح و بازنویسی است (ابن منظور، ذیل «حرر»؛ معجم الوسیط ، ذیل «حَرَّرَه »).

تحریرها عموماً بازنویسی آثار ریاضی و نجومی چند دانشمند یونانی هستند، از جمله : اقلیدس (سدة چهارم ق م )، ثاوذوسیوس (در نوشته های دورة اسلامی = تئودوسیوس بیتونیایی ، سدة دوم ق م )، اَبُلونیوس (= آپولونیوسِ پرگایی ، سدة سوم ق م )، ارشمیدس (سدة سوم ق م )، اُطولوقُس (= آتولوکس ، سدة چهارم ق م )، و مانالاوس (= منلائوس ، سدة اول میلادی )، که در سده های اول و دوم هجری در جریان نهضت ترجمه به عربی ترجمه شدند ( رجوع کنید به ترجمه * ). نادرستی متنهای ترجمه شده و آشنا نبودن بعضی مترجمان با علوم مختلف ، از زمان شروع نهضت ترجمه افرادی را بر آن داشت تا این ترجمه ها را بازنویسی و اصلاح کنند، از جمله ثابت بن قُرّه که ترجمة اصول اقلیدس اسحاق بن حنین را اصلاح کرد (ابن ندیم ، ص 325؛ نیز رجوع کنید بهسزگین ، ج 5، ص 104) و محمدبن موسی ( رجوع کنید بهبنوموسی * ) که ترجمة ثابت بن قرّه از کتاب مخروطات آپولونیوس را تصحیح نمود (سزگین ، ج 5، ص 252؛ بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 383). افراد مختلف این بازنویسیها را در ادوار گوناگون تکرار می کردند (برای آگاهی از این بازنویسیها رجوع کنید بهسزگین ، ج 5، ص 81 ـ 189، ج 6، ص 73ـ103). گاهی نیز آثار تألیفی را تحریر (بازنویسی ) می کردند، از جمله خواجه نصیرالدین طوسی کتاب معرفة مساحة الاشکال البسیطة و الکریة تألیف بنوموسی را تحریر کرد و محمدبن عمربن احمد هبة اللّه ابی جراده (متوفی 691) مقالة ثابت بن قرّه به نام فی القطوع الاسطوانه را تحریر نمود (سوتر، ج 1، ص 165؛ ماتویفسکایا و روزنفلد، ج 2، ص 426). بازنویسی آثار علمیِ ترجمه ای و تألیفی با عناوین دیگری چون «اصلاح » و «شرح » نیز صورت می گرفت ، مانند اصلاح لکتاب الاصول (اقلیدس ) از عباس بن سعید جوهری * (سزگین ، ج 5، ص 244)، اصلاح کتاب مانالاوس فی الاشکال الکُریة از ابونصر عراق (همان ، ج 5، ص 339) و شرح الاَشکال الکریة لِمنالاوس از محمدبن عمربن احمدبن هبة اللّه بن محمدبن ابی جراده (دانش پژوه ، 1348ش ، ج 1، ص 521)، ولی اصطلاح تحریر از همه رایجتر بود.

بدرستی معلوم نیست که نخستین بار چه کسی عنوان تحریر را به کار برده است . مشهورترین تحریرها از آنِ نصیرالدین طوسی است . وی بعضی نوشته های ریاضیدانان یونانی و چند کتاب ریاضی دانشمندان مسلمان را تحریر کرده است . بجز تحریر اصول اقلیدس و تحریر مجسطی بطلمیوس ، بقیة تحریرهای او «متوسطات » خوانده می شدند، از آن جهت که در ترتیب آموزش ، بین دو کتاب مذکور قرار داشتند (نصیرالدین طوسی ، کتاب مانالاوس ، ص 2؛ خیراندیش ، ص 91ـ92). «متوسطات » و تحریر اصول و تحریر مجسطی ، مجموعه ای متشکل از هجده رساله اند که طوسی آنها را از 644 (زمان نگارش تحریر مجسطی ) تا 663 (زمان تحریر اُکَر مانالاوس ) نوشته است (برای آگاهی از زمان تألیف این آثار رجوع کنید بهمدرس رضوی ، ص 333ـ 372؛ قربانی ، ص 494ـ 505 که مشتمل است بر معرفی دوازده تحریر از طوسی ؛ نیز رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 379ـ393). مجموعة تحریرهای طوسی از همان زمان تألیف مورد توجه قرار گرفت و این امر از ذکر نام این تحریرها در کتب تراجم قرن هفتم ، از جمله در آثار صَفَدی (ج 1، ص 179ـ181) و ابن شاکر کتبی (ج 3، ص 248ـ249)، پیداست ؛ اگرچه صفدی و ابن شاکر به اشتباه ، متوسطات را نه به عنوان دسته ای از کتابهای طوسی ، بلکه کتابی مستقل دانسته اند. هدف طوسی از نگارش این تحریرها تهیه کردن متنی عاری از اشتباه و قابل فهم بوده و این کار را عموماً با مقابلة کارهای پیشینیان در بارة یک اثر واحد انجام داده است ، از جمله در نگارش تحریر اکر مانالاوس اساس کار را بر بازنویسی ابونصر عراق از این کتاب قرار داده (نصیرالدین طوسی ، کتاب مانالاوس ، همانجا) و در نوشتن تحریر کتاب فی الکرة و الاسطوانة ارشمیدس از اصلاح ثابت بن قرّه و ترجمة اسحاق بن حنین و شرح اوطوقیوس عسقلانی (سدة پنجم میلادی ) بر این کتاب استفاده کرده است (نصیرالدین طوسی ، کتاب الکرة و الاسطوانة ، ص 2ـ3؛ مدرس رضوی ، ص 361ـ362).

نسخه های خطی موجود از مجموعه تحریرهای طوسی در فاصلة کوتاهی پس از نگارش استنساخ شده اند. یکی از قدیمترین این نسخ ، یک سال پیش از درگذشت او نوشته شده است (خیراندیش ، ص 93؛ برای نشانی نسخ خطی موجود در کتابخانه های ایران که در قرن هفتم استنساخ شده اند رجوع کنید بهدانش پژوه ، 1340ش ، ج 9، ص 1100ـ1101؛ سیدیونسی ، ج 1، ص 194ـ 210؛ برای آگاهی از نسخ خطیِ موجود در کتابخانه های خارج از ایران رجوع کنید به خیراندیش ، همانجا؛ کراوزه ، ص 499ـ 505). بررسی نسخه های خطی تحریرهای استنساخ شده در قرن هفتم موجود در ایران (نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2432؛ نسخة خطی کتابخانة مدرسة عالی شهید مطهری ــ سپهسالار سابق ــ ، ش 4727 ؛ نسخة خطی کتابخانة ملی تبریز، ش 3484) نشان می دهد که نخستین کتاب از مجموعة متوسطات ، تحریر مُعطیات و آخرین آنها تحریر کتاب فی الکرة و الاسطوانة ارشمیدس است و این ترتیب احتمالاً مراتب مطالعة این مجموعه را نشان می دهد و این ترتیب در مشهورترین چاپ تحریرهای طوسی ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) نیز تقریباً رعایت شده است . در میان نسخه های خطی تحریرهای طوسی نسخة خطی شمارة 4727 کتابخانة مدرسة عالی شهید مطهری ، به سبب همراه داشتن نسخه هایی از تحریر اصول ، مجموعة متوسطات ، تحریر مجسطی و دو رسالة تألیفی طوسی به نامهای التذکرة فی العلم الهیئة * و الرسالة الشافیة و در دسترس نهادن مواد آموزشی دورة کاملی از ریاضیات و نجوم دورة اسلامی و نیز به جهت قدمت و نفاست آن ، اهمیت بسزایی دارد (دانش پژوه و منزوی ، بخش 3، ص 328ـ350؛ خیراندیش ، همانجا؛ برای آگاهی از نسخ خطی این آثار رجوع کنید بهخیراندیش ، ص 96ـ 97؛ فکرت ، ص 106ـ109؛ بروکلمان ، ج 1، ص 670ـ 676، > ذیل < ، ج 1، ص 924ـ933؛ سزگین ، ج 5، ص 81 ـ166، ج 6، ص 73ـ74).

تحریرهای طوسی ، بجز چاپهای تحریر اصول ، نخستین بار در 1304 به کتابت عبدالکریم شریف شیرازی و با حاشیه هایی به خط میرزا طاهر تنکابنی * در تهران چاپ سنگی شد. این کتاب تنها دارای پنج رساله از مجموعة تحریرهاست و بین رسایل مشترک آن با چاپ سربی حیدرآباد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) تفاوتهای اندکی وجود دارد، مثلاً چاپ حیدرآباد فاقد مقدمة بسیار کوتاه تحریر الاُکَر ثاوذوسیوس است . این چاپ با عنوان تحریر الاکرات و المتوسطات (آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 391؛ مشار، ج 5، ستون 736؛ خیراندیش ، ص 95) معرفی شده است ، اما نسخه هایی از آن با عنوان اُکَر در بعضی کتابخانه های ایران وجود دارد. تحریر تربیع الدایرة ، از تحریرهای طوسی نیز در 1309 در استانبول به چاپ رسید (مشار، همانجا).

مشهورترین چاپ تحریرهای طوسی ، مجموعه ای دو جلدی است که در 1309ـ1310 ش در حیدرآباد هند چاپ سربی شده است . این چاپ شامل پانزده تحریر از مجموعة متوسطات است که به همراه الرسالة الشافیة عن الشک فی الخطوط المتوازیة طوسی ، مجموعه رسائل او را تشکیل می دهد. این مجموعه بر اساس نسخه های خطی برخی کتابخانه های هند، چاپ شده است (برای مشخصات مجموعه ای از این نسخ خطی رجوع کنید به بهادر، حصة 1، ص 651ـ 654).

عباس محمدحسن سلیمان تحریر ظاهرات الفلک ، از مجموعة متوسطات ، را در 1375ش / 1996 در بیروت چاپ کرد که جدیدترین متن چاپی این مجموعه است .

یحیی بن ابی الشکر مغربی معروف به محیی الدین مغربی * (متوفی 682) چند تحریر نوشت ، بویژه تحریر آثار ریاضیدانان یونانی که طوسی نیز آنها را بازنویسی کرده بود. مجموعة

مغربی مدت کوتاهی پس از مجموعه تحریرهای طوسی

پدید آمد، از جملة آنهاست : تحریر مخروطات ابلونیوس (عرفانیان ، ج 10، ص 25)، تحریر اکر ثاوذوسیوس (گلچین معانی ، ج 8، ص 375؛ فاضل ، ج 1، ص 481ـ482)، تحریر اکر مانالاوس (حائری ، ج 22، ص 349) و تحریر کرة المتحرکة اطولوقس (گلچین معانی ، همانجا). تحریرهای مغربی ، پس از مجموعه تحریرهای طوسی ، بزرگترین و مهمترین مجموعة تحریر است .

کمال الدین فارسی (متوفی 718) نیز رساله های فی الکرة المحرکة و مقالة فی صورة الکسوف ابن هیثم * را تحریر کرد (ماتویفسکایا و روزنفلد، ج 2، ص 434). همچنین حاجی خلیفه (ج 1، ستون 142) از تحریر کتاب الاکر ثاوذوسیوس تقی الدین راصد * (متوفی 993) یاد کرده است . کتابی به نام تحریر مناظر اقلیدس نیز به بدرالدین محمدبن اسعد استانبولی ، ریاضیدان قرن دوازدهم ، نسبت داده شده است (طاهربیگ ، ج 3، ص 257؛ ماتویفسکایا و روزنفلد، ج 2، ص 634).

تعدادی از تحریرهای طوسی به فارسی ترجمه شده است . بجز تحریر اصول اقلیدس که چندین بار به فارسی ترجمه شده و ترجمة تحریر مجسطی ، تحریر اکر ثاوذوسیوس بیش از همه مورد توجه مترجمان قرار گرفته و سه بار به فارسی ترجمه شده است : نخستین ترجمه از فردی ناشناس است (استوری ، ج 2، بخش 1، ص 2؛ دانش پژوه ، 1340ـ1363ش ، ص 325)، دومین ترجمه تحت عنوان رایض النفوس کار شخصی به نام غلام حسین طوسی است (استوری ، همانجا؛ منزوی ، 1374ش ، ج 4، ص 2685) و سومین بار ملامهدی نراقی * (متوفی 1209) آن را ترجمه کرده است (منزوی ، 1374 ش ، ج 4، ص 2606). تحریر مناظر اقلیدس را نیز فردی ناشناس به فارسی برگردانده است (دانش پژوه ، 1340ـ1363 ش ، ص 327). علاوه بر این ترجمه ها، کتابها و رساله های دیگری نیز در بارة تحریرهای طوسی به فارسی و عموماً توسط علما و ریاضیدانان شبه قاره هند تألیف شده که از جملة آنهاست : شرح مخروطات ابلونیوس از تفضل حسین خان کشمیری (متوفی 1215؛ منزوی ، 1374 ش ، ج 4، ص 2704) و تحریر الاشکال ، کتابی در ریاضی ، نوشتة محمدزمان دهلوی که در آن به بسیاری از تحریرهای طوسی اشاره شده است (منزوی ، 1362ـ1370 ش ، ج 1، ص 182). علاوه بر استفاده از عنوان تحریر در بازنویسی آثار ریاضی و نجومی ، در علوم مختلفی چون فقه و اصول و منطق و کلام نیز کتابهایی را تحریر نامیده اند. در مواردی نیز تحریر، جزئی از نام کتاب بوده است ، مانند التحریر فی الفقه از یحیی بن هارون بن حسین هارونی معروف به الناطق بالحق (متوفی 424؛ بروکلمان ، ج 1، ص 507) و تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة در فقه از علامه حلّی (متوفی 726؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 378ـ379؛ فکرت ، ص 106). یکی از تحریر ها در علم فقه ، تحریر القواعد الشهیدیة از مقدادبن عبداللّه بن محمد سیوری (متوفی 824) است که عموماً به نام نضد القواعد الفقهیة شهرت دارد (آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 387، ج 24، ص 187) و بازنویسی کتاب القواعد و الفوائد شهید اول است . سایر کتابهایی که در حوزة علوم عقلی تألیف و عنوان تحریر نیز به آنها اضافه شده ، عبارت اند از: تحریرالقواعد المنطقیة فی شرح الشمسیة از قطب الدین محمدبن محمد رازی ، که شرح کتاب الشمسیة نجم الدین کاتبی قزوینی در منطق است (همان ، ج 3، ص 388؛ فکرت ، ص 107)؛ تحریرالقواعد الکلامیة از عبدالرزاق رانکویی در کلام که شرحی بر القواعد الکلامیة طوسی است (آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 387)؛ التحریر فی شرح الفرائض النصیر از ملاابوالحسن بن ملااحمد شریف قاینی در بحث ارث ، که شرحی بر الفرائض النصیریة طوسی است (همان ، ج 3، ص 376) و تحریر الطاووسی از ابومنصور حسن بن زین الدین (متوفی 1011) در رجال (همان ، ج 3، ص 385) که بازنویسی بخشی از کتاب حل الاشکال فی معرفة الرجالِ جمال الدین احمدبن موسی بن طاووس (متوفی 673) است . بخشی از صحیح بخاری نیز به نام تحریر علی کتاب العلم من صحیح الامام البخاری بازنویسی شده است (سزگین ، ج 1، ص 129). تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل الشریعة از شیخ محمدبن حسن حرّ عاملی (متوفی 1104) در اخبار نیز شرحی بر وسائل الشیعة خود مؤلف است (آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 393ـ394). در حوزة علوم ادبی نیز می توان به تحریر التحبیر از ابن ابی الاصبع * (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 355) اشاره کرد که از نخستین کتابهای مفصّل و مبسوط در علم بلاغت و بویژه بدیع است که مؤلف آن را در مقام بازنگاری مضامین آثار مهم ادبی پیشین تدوین کرده است (برای آگاهی از سایر تحریرها دراین موضوعات رجوع کنید بهحاجی خلیفه ، ج 1، ستون 355 ـ 359؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 376ـ379، 385ـ394).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن شاکر کتبی ، فوات الوفیات ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1973ـ1974؛
(3) ابن منظور؛
(4) ابن ندیم ؛
(5) میرعثمان علی خان بهادر، فهرست مشروح بعض کتب نفیسه قلمیه مخزونة کتب خانة آصفیه سرکار عالی ، حیدرآباد دکن 1357؛
(6) حاجی خلیفه ؛
(7) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ج 22، تهران 1374 ش ؛
(8) الهه خیراندیش ، «گزارشی در بارة گنجینه های خطی کتب متوسّطات ریاضی در کتابخانه های ایران »، در مجموعه مقالات سمینار هفتادمین سال افتتاح رسمی کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، اسفند 1374 ، به کوشش غلامرضا فدائی عراقی ، تهران 1375 ش ؛
(9) محمدتقی دانش پژوه ، «پراکنده ها و یادداشتها در بارة نسخه های بنیادهای فرهنگی کشور شوروی »، در نسخه های خطی : نشریة کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران 1340ـ1363 ش ؛
(10) همو، فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 9، تهران 1340 ش ؛
(11) همو، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 1، تهران 1348 ش ؛
(12) محمدتقی دانش پژوه و علینقی منزوی ، فهرست کتابخانة سپهسالار ، بخش 3، تهران 1340 ش ؛
(13) میرودود سیدیونسی ، فهرست کتابخانة ملی تبریز ، ج 1، تبریز 1348 ش ؛
(14) صفدی ؛
(15) بروسه لی محمدطاهر بیگ ، عثمانلی مؤلفلری ، استانبول 1333ـ1342؛
(16) غلامعلی عرفانیان ، فهرست کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، ج 10، مشهد 1362 ش ؛
(17) محمود فاضل ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة دانشکدة الهیات و معارف اسلامی مشهد ، تهران 1355ـ1361 ش ؛
(18) محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369 ش ؛
(19) ابوالقاسم قربانی ، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی : از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران 1365 ش ؛
(20) احمد گلچین معانی ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 8 ، مشهد 1350 ش ؛
(21) محمدتقی مدرس رضوی ، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی ، تهران 1370 ش ؛
خانبابا مشار،

(22) مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344 ش ؛
المعجم الوسیط ، تألیف ابراهیم انیس و دیگران ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی ،

(23) 1367 ش ؛
(24) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370 ش ؛
(25) همو، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374 ش ـ ؛
(26) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، مجموع الرسائل ، ج 2، حیدرآباد دکن 1359؛


(27) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(28) Max Krause, "Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker", Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik , pt. B, vol. 3 (1936);
(29) G.P. Matvievskaya and B. A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ikh trudi ) VIII th -XVII th cent. ), Moscow 1983;
(30) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984;
(31) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 1, London 1972;
(32) Heinrich Suter, Beitrجge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol. 1: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt 1986.

/ فرید قاسملو /