بهدینان ، گویش ØŒ عنوانی Ú©Ù‡ به تسامØ‌ به زبان Ù…Ø‌اوره ای زردشتیان ایران داده شده است . زبان گفتگوی بومی زردشتیان ایران ØŒ بخصوص در یزد Ùˆ کرمان Ùˆ روستاهای اطراف (جمعاً Ø‌دود 28 هزارتن )ØŒ یکی از زبانهای معاصر Ùˆ از گروه مرکزی به شمار Ù…ÛŒ آید Ùˆ بیشتر خصوصیات یک زبان مستقل را داراست Ú©Ù‡ اصطلاØ‌اً «گویش بهدینان » خوانده Ù…ÛŒ شود، اما Ø‌قّاً باید آن را «زبان دری زردشتی » نامید. گویشوران خود آن را «دری » یا گَوْری (= گبری ) Ùˆ یا گَوْرونی Ù…ÛŒ خوانند Ùˆ همگی دوزبانی هستند Ùˆ فارسی هم Ù…ÛŒ دانند (مزداپور، ج 1ØŒ ص 19) Ùˆ امروزه برای بیشتر آنان فارسی ØŒ زبان اول Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود.

به سبب تفاوتهای گوناگون (آواشناختی ØŒ واژگانی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ ) Ú©Ù‡ این زبان با فارسی دارد، نمی توان آن را گویش نزدیک Ùˆ مستقیمی از این زبان دانست . همچنین ØŒ صرفاً به دلیل تعلّق آن به زردشتیان ØŒ نباید تصور کرد Ú©Ù‡ به اوستایی Ùˆ فارسی میانه از دیگر زبانها Ùˆ گویشها نزدیکتر است ØŒ Ùˆ به هرØ‌ال فرزند مستقیم آنها نیست (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 23). ولی به طورکلی ØŒ Ù…ÛŒ توان گفت Ú©Ù‡ با گروه زبانهای شمال غربی ایران Ùˆ نیز با گویش یهودیان یزد Ùˆ کرمان شباهتهایی دارد ( ایرانیکا ØŒ ذیل n dialect" ¦na â¦"Behd ). نوشتن به این زبان نیز به دوران جدید Ùˆ به چند پاره نوشته Ù…Ø‌دود است (مزداپور، ج 1ØŒ ص 58 Ù€59) Ùˆ تنها چند دعای کوتاه در پایان کتاب خرده اوستا به خط فارسی دیده Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ به زبان دری زردشتی قدیمتر است (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 52).

دری زردشتی زبانی است سخت آمیخته Ú©Ù‡ در آن وامواژه های بسیاری از گویشهای مختلف ایرانی Ùˆ نیز فارسی Ùˆ پهلوی Ùˆ اوستایی Ùˆ عربی Ùˆ غیره دیده Ù…ÛŒ شود Ùˆ اصولاً از بسیاری جهات ØŒ Ùˆ بخصوص ساختهای دستوری Ùˆ خصایص آوایی ØŒ تØ‌ت تأثیر سنگین زبان فارسی است . این زبان دارای دو زیر گویش اصلی یزدی Ùˆ کرمانی Ùˆ زیرگویشهای متعدد دیگر است Ú©Ù‡ از آن میان گویش «مØ‌لتی » (Ù…Ø‌لة زردشتیان شهر یزد) را Ù…ÛŒ توان به عنوان گویش معیار برگزید. برخی از زیرگویشهای دیگر، Ùˆ بویژه کرمانی ØŒ در Ø‌ال فراموش شدن اند Ùˆ اگر طبیعتاً قرار باشد Ú©Ù‡ یکی از لهجه ها بر جای بماند، همان گویش Ù…Ø‌لتی خواهد بود Ú©Ù‡ خود دستخوش جرØ‌ Ùˆ تعدیل نیز شده است .

واجشناسی . یکی از نشانه های بارز زبانهای ایرانی گروه شمال غربی ، که در این گویش نیز دیده می شود، بر جای ماندن واج «ی » ( y= ) باستانی در آغاز واژه است . مثال : yoma «پارچه » که همان «جامه » فارسی برگرفته از ایرانی باستان maka ¦ya * است ؛ yin/yoyin ¦ya «خرمن و خرمن کوفته شده » بر ساخته از yava باستانی به معنای «جو، غله »؛ dvun ¢ a yos «جوشیدن » که صورت اوستایی yaozaiti «می جوشد، فوران می کند» را

به یاد می آورد. r q باستانی به hr بدل می شود و بر خلاف فارسی ، s تلفظ نمی شود: ra q r/pohr

dot * «دخت ØŒ دختر»، htvun>sotvun ¦so * «سوختن »، htvun ¦va * tvun< ¢va «گفتن ØŒ واختن »، sahtvun * < satvun «سختن ØŒ سنجیدن » این برابری وجود داشته Ùˆ سپس h Ø‌ذف شده است .

در d ¢zuma (یزدی ) d/ ¦zoma (کرمانی ) «داماد»، dvun ¢zona (ی )، dmun ¦zona (ک ) «دانستن »، r ¢za (ی )، r ¦za (ک ) «دیوار»، واج z برابر d فارسی است و گروه dw * باستانی گاهی بدل به b می شود در dvar>bar «در، باب »، ya
واکه ها . واکه ها در زیرگویشهای دری زردشتی گونه های پرتنوعی دارند. در آن واج e (نوعی e باز) ایجاد تمایز معنایی Ù…ÛŒ کند Ùˆ واج مستقلی است Ú©Ù‡ در فارسی نیست . ¦a در بیشتر زیرگویشهای یزدی با لبهای گرد Ùˆ برآمدگی انتهای زبان تلفظ Ù…ÛŒ شود Ùˆ با آوایی شبیه به o باز یا u Ùˆ Ø‌تی ow به گوش Ù…ÛŒ رسد؛ a آغازی Ùˆ بویژه میانی به صورت ¦a در Ù…ÛŒ آید مخصوصاً در دهات یزد، مانند w/Ù‰av ¦ىa «شب »، st/mast ¦ma «مَست ». a قبل از همخوانهای غنّه Ùˆ نیز r در بیشتر نواØ‌ÛŒ یزد بسته تر Ùˆ به صورت e تلفظ Ù…ÛŒ شود. ¦a با تلفظ همانند فارسی اغلب در وامواژه ها Ù…ÛŒ آید، مانند diyo ¦ra «رادیو»، la ¦xa «خاله ».

¦e ، ¦o قدیمی ، مانند فارسی رسمی ، اغلب به صورت i و u در می آیند. ولی گاهی هم به ترتیب به e و o بدل می شوند (مثل فارسی یزدی )، مانند reىa «ریشه »، res «ریسمان »، rehta * reta< «ریخته »، ى ¦goى
dida< ؛ >(mehr ized-e) mehrgin «مهرگان ».

در این زبان ØŒ وامواژه های عربی گاهی Ø´Ú©Ù„ÛŒ متفاوت با آنچه در فارسی دیده Ù…ÛŒ شود، به خود Ù…ÛŒ گیرند. از جمله «ق » در گونة قدیمی زبان دری زردشتی به k بدل Ù…ÛŒ گردد، مانند vl ¦ka «قول »، ki ¢ba «باقی ». نیز گروه CavC (همخوان +v+a+ همخوان ) بیشتر به همان Ø´Ú©Ù„ Ù…ÛŒ ماند: savr «صبر»، tavr «طور»، havz «Ø‌وض »، Ùˆ برخلاف فارسی towr Ùˆ howz نمی شود.

در واج آرایی زبان دری زردشتی «ابتدا به ساکن » وجود دارد و خوشة همخوان در آغاز واژه ها واقع می شود. واکه ها و نیز همخوانها، در مرز واژه ها، دستخوش دیگرگونیهای بسیاری می شوند و در نتیجة این تغییرات ، گونه های گفتاری بسیار پرتنوعی پدید می آید (همان ، ج 1، ص 108ـ113)، مانند:

§
سازه شناسی . نشانه های جمع -un Ùˆ ¦-(h)a به جای «آن » Ùˆ «ها» فارسی است . گاهی با آوردن مهمل اسم ØŒ آن را جمع Ù…ÛŒ بندند، مانند §-o-vic §vac «بچه Ù…Ú†Ù‡ ها، بچه ها»، r-o-draxt ¢da «دار Ùˆ درخت ØŒ درختها». برای نوعی مبالغه در جمع از واژک ¢-oha استفاده Ù…ÛŒ شود، مانند ¢gapoha «خیلی Ø‌رفها»، ¢omoha §c «خیلی چیزها». افزودن اسم به متمم یا صفتش نیز مانند فارسی با صدای -e در پایان واژة نخست انجام Ù…ÛŒ شود Ùˆ -e گونة تلفظی -i هم دارد. نشانة صفت تفضیلی r e -t Ùˆ صفت عالی rin e -t است . صفت اشاره مثل فارسی قبل از موصوف Ù…ÛŒ آید، ولی در انتهای موصوف آوای -e افزوده Ù…ÛŒ شود: mo nun-e «این نان ».

ضمیر مشترک xa(d) «خود» و ضمائر منفصل شخصی e m «من »، /ta ¦ta «تو»، min/un/in «او»، ¢ma (ی )/ ¦ma (ک ) «ما»، ¢ىma (ی ) ¦ىoma (ک ) «شما»، iye (ی ) / ¦viya (ک ) «ایشان ، آنها» است .

در صرف فعل شناسه های -e (اول شخص مفرد)، -i (دوم شخص مفرد)، -a (سوم شخص مفرد)، -im (اول شخص جمع )، id/-it (دوم شخص جمع )، n e - (سوم شخص جمع ) به آخر مادة فعل مضارع و نیز مادة ماضی فعل لازم افزوده می شود و مثل فارسی ، ضمائر شخصی می تواند در آغاز بیاید:

) veze e (m «(من ) می گریزم »، (ta) vaىti «(تو) گریختی ». فعل التزامی نیز به همین شیوه صرف می شود: n e ىaىi vaىt ) iye )n e n vevez e ىaىi kart ) iye ) «(آنها) می توانند بگریزند»؛st veىit ¢) dovya ¢(ىma «(شما) می خواستید بروید...».

برای صرف ماضی مطلق افعال متعدی ، ضمائر مقدم m ) o ) ، (o)d ، (o)ى ، mo ، do ، ىo به کار می روند همراه با مادة ماضی فعل : t ¢od va «گفتی »، do did «دیدید»، xa-m did «خودم دیدم ». برای صرف ماضی استمراری افعال متعدی ضمائر مقدم me ، de ، ىe ، mo ، do ، ىo همراه با مادة ماضی فعل به کار می روند، مانند: t ¢de va «می گفتی »، ىe xart «می خورد»، do did «می دیدید». به آخر مادة ماضی فعل متعدی ضمائر مفعولی متصل -m (اول شخص مفرد)، -i (دوم شخص مفرد)، -im (اول شخص جمع )، -id/-it (دوم شخص جمع )، n e - (سوم شخص جمع ) افزوده می شود: t-id ¢mo va ) ¢ma ) «(ما) بِهِتان گفتیم »، n e t- ¢-m va e m «من بِهِشان گفتم ».

دستگاه تصریف فعل در دری زردشتی پیچیده و پر تفصیل است و گذشته از مضارع و ماضی استمراری و استمراری جریانی (مانند فارسی با استفاده از صیغه های فعل rtvun ¢da / ى(t)vun ¢da «داشتن » ساخته می شود) و ماضی نقلی و بعید نیز در آن هست (همان ، ج 1، ص 117ـ136).

فعل امر با پیش فعل ve- ، be- به جای «ب ِ» فارسی و نیز a- ، u- و فعل نهی با ma- ساخته می شود: vexure «بخور»، bekud «بزن »، n e ab «ببند»، aىtin «بردار، بستان »، unig «بنشین »؛ maىo/ maىu «نرو، نشو». برای منفی کردن فعل ، مانند فارسی ، na- به کار می رود.

فعل مجهول اگر دلالت بر Ø‌رکت داشته باشد، با فعل Ú©Ù…Ú©ÛŒ omdun/ omodvun «آمدن » Ùˆ یا Ù‰odvun «رفتن » ساخته Ù…ÛŒ شود؛ Ùˆ اگر بر Ø‌رکت دلالتی نداشته باشد، همراه با فعل bodvun «بودن » ساخته Ù…ÛŒ شود. برای ساختن فعل واداری ) causative ) از میانوند « n » استفاده Ù…ÛŒ شود: dvun ¢sujna «سوزانیدن »، dvun ¢rasna «رسانیدن » از dvun ¢rasa «رسیدن ».

پساوند -vun (ÛŒ ) -mun/ (Ú© ) برای ساختن مصدر از مادة ماضی ØŒ مثلاً در dvun ¢dmun/ rasna ¦rasna «رسانیدن »، dvun ¢na e x dmun ¦/xena «خواندن »؛ -ond/-ud برای ساختن صفت از اسم ØŒ مانند erkud §erkond/c §c «چرکین Ùˆ کثیف »، mizond/midud «آلوده به موی Ùˆ کثیف از مو»؛ -og برای تصغیر Ùˆ تØ‌بیب ØŒ مانند rizog «ریزه »، xaÙ‰og «خوشَک Ùˆ مامانی »، یا واژة تازه مانند kasog «کوچک » از kas «کوتاه »، hrosog «سوسک قرمز آمریکایی ØŒ خروسک » از hros «خروس »، از جمله ابزارهای سازندة واژه در این زبان به شمار Ù…ÛŒ روند.

منابع : یدالله ثمره ØŒ «پاره ای ویژگیهـای دستـوری گویش دری : گونـة زین آبادی »، مجلة دانشکدة ادبیات Ùˆ علوم انسانی دانشگاه تهران ØŒ سال 23ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1355)ØŒ ص 51Ù€77Ø› جمشید سروشیان ØŒ فرهنگ بهدینان ØŒ چاپ منوچهر ستوده ØŒ تهران 1335 Ø´ Ø› کیخسرو کشاورز، فرهنگ زرتشتیان استان یزد ØŒ اسکلستونا (سوئد) 1371 Ø´ (تکثیر Ù…Ø‌دود)Ø› کتایون مزداپور، واژه نامة گویش بهدینان شهر یزد: فارسی به گویش همراه با مثال ØŒ ج 1ØŒ تهران 1374 Ø´ Ø›

Encyclopaedia Iranica , s.v. "Behd ¦âna ¦n dialect" (by Gernot L. Windfuhr).

/ کتایون مزداپور /