responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2232

 

بَهْدینان (در کردی : بادینان ) ، از نواحی قدیمی کردنشین ، و یکی از امارتهای معروف کرد؛ به یکی یا دسته ای از گویشها و لهجه های کردی نیز بادینانی گفته می شود. به گفتة شرف الدین بدلیسی (ص 146)، «بهدینان » از نام امیری کرد مشهور به بهاءالدین (رجوع کنید به ادامة مقاله ) گرفته شده است . خاندان او پس از دست یافتن به امارت عمادیه ، در بین امرای کردستان به بهادینان شهرت یافته اند (همانجا). مکنزی هم می گوید که نام بهدینان از نام خاندان بهاءالدین مأخوذ است ، و این خاندان خود در اصل از شمس الدینان (در کردی : شمْدینان * یا شمزینان )اند ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ).

ناحیة بهدینان . ناحیه ای است کوهستانی و سردسیری در شمال عراق ، مجاور مرز جنوبی ترکیه و مرز شمال شرقی سوریه . کوههای بهدینان از درختان بلوط و گیاهان خاص رشته کوههای زاگرس پوشیده شده است . رودِ بادینان ، از شاخه های زاب بزرگ ، مرز شرقی بهدینان را تشکیل می دهد. گذران زندگی کُردان بهدینان از راه دامداری ، کشت غلاّ ت و توتون و پرورش انگور است .

تا پیش از تقسیمات جدید کشوری عراق در 1352 ش / 1973 ( ایرانیکا ، ذیل مادّه )، بهدینان قضا (شهرستان )یی در لِوای (استانِ/ ولایتِ) موصل ، مرکز آن قصبة عمادیه * و شامل نواحی داسن ، شوش ، شیروان ، سلیفانی ، زاخو و السندی بود (عباسی ، ص 10). امارتهای کردنشین سوران و بوطان ، به ترتیب در مشرق و مغرب آن و امارتهای کردنشین دیگر هکّاری (حِکّاری ) و شمدینان در شمال آن قرار داشت ، و حدّ جنوبی بهدینان تا رود دجله و کوه مقلوب می رسید (همانجا). آبادیهای عمدة بهدینان عبارت بود از: برواری بالا و پایین ، بری گارا، صینه ، نهیلی ، نیروه و ریگان (همان ، ص 197ـ198). پس از تقسیمات جدید کشوری ، بهدینان کوچکتر و تابع محافظه (استان ) دُهوک * شد ( ایرانیکا ، همانجا).

امارت بهدینان . این امارت از نیرومندترین و طولانیترین حکومتهای محلی کردان بوده است . دربارة ظهور آن و چگونگی آغاز کار امیران بهدینان اطلاع مستندی در دست نیست . بنا به روایتی ، به هنگام فتح صفحات شمالی بین النهرین به دست مسلمانان ، کردان بهدینان زردشتی مذهب و قلیلی از آنان مسیحی بوده اند و سعدبن ابی وقاص با آنان به قاعدة سلوک با اهل کتاب رفتار کرده است (عباسی ، ص 25). بدلیسی (همانجا) که در نیمة دوم قرن دهم می زیسته و تا اوایل قرن یازدهم حیات داشته و خود شاهد دوره ای از امارت بهدینان بوده است ، می گوید: اکنون نزدیک به چهارصد سال است که فرزندان بهاءالدین در این ناحیه حکومت می کنند. اگر روایت او صحیح باشد، پیشینة امیران بهدینان به عصر سلجوقیان باز می گردد. او می افزاید که اینان در اصل از ولایت شمس الدینان (شمدینان ) به عمادیه آمدند، و آبا و اجدادشان پیش از آن بر قلعة طارون در همان ولایت حکومت می کردند (ص 145). به گفتة او «اطوار و السنة » مردم بهدینان به کردی و عربی ممزوج است ، عشایر مَزوری ، زیباری ، رادکانی ـ که در دورة معاصر از طوایف عمدة بارزانیها * هستند ـ عشیره های عمدة ناحیة عمادیه را تشکیل می داده اند، و فقط در یکی از قصبه های تابع عمادیه ، حدود 1200 خانوار مسلمان و یهودی زندگی می کرده اند (ص 146ـ 147). بدلیسی اطلاعاتی هم دربارة چند تن از امیران بهدینان در عصر تیموریان و آق قوینلو ذکر کرده است . تعارض سیاست حکومتهای صفوی و عثمانی بر سر نواحی مرزی مانند بهدینان تا اندازه ای در اثر بدلیسی منعکس است . یکی از امیران بهدینان به نام امیرحسن پس از استیصال آق قوینلو به خدمت شاه اسماعیل صفوی درآمد و بر دامنة متصرفات خود افزود، اما سلطان حسین ، پسر امیرحسن ، در کنف حمایت سلطان سلیمان خان غازی عثمانی قرار گرفت و یکی از مدعیان امارت به قزوین نزد شاه اسماعیل دوم پناه برد و از او بر ضدّ دولت عثمانی و دست نشاندگان آن استمداد جست (ص 147ـ156). بدلیسی تاریخ بهدینان را به شرح رویدادهای امیر معاصر خود، سیدی خان بیک ، ختم کرده است .

مینورسکی احتمال دیگری می دهد و می گوید، امیران بهدینان پس از پایان گرفتن کار زنگیان در قرن هفتم و هشتم در همین ناحیه ساکن شده و سپس دامنة نفوذ امارت خود را بتدریج گسترش داده اند ( د.اسلام ، ج 5، ذیل n" ¦"Kurds, Kurdista ، ص 460).

به احصای مؤلف امارة بهدینان العباسیة ، امرای بهدینان از ملک خلیل در عصر عباسیان تا امیر اسماعیل پاشای دوم جمعاً 37 تن بوده اند (عباسی ، ص 50ـ113). امیر بهاءالدین ، که امارت از نام او گرفته شده است ، نفر چهارم در این سلسله است (همان ، ص 50). او در عصر زنگیان زندگی می کرد و هنگامی که قدرت سلاطین این سلسله را در افول دید، خاندان ، یا شاید طایفه و گروهی از کردان را که در ناحیة هکّاری و در قلعة طارون ساکن بودند، به سمت نواحی جنوبی تر هدایت کرد و حکومت خودمختار جدیدی در عمادیه برقرار ساخت . چندی بعد، زاخو و بخشی از سرزمینهای کوهستانی شمال موصل را ضمیمة متصرّفات خود ساخت و به این ترتیب امارت نشین بهدینان تشکیل شد ( د. اسلام ؛ ایرانیکا ، همانجاها). در عصر امیر تیمور (771ـ807) و پسرش شاهرخ تیموری (807ـ850) ناحیة عمادیه هم جزو بهدینان بود و شاهرخ اواخر عمرش را در آن ناحیه گذراند (زکی ، ص 485). در آستانة قرن یازدهم ، در امارت بهدینان ، مسجدها و مدرسه هایی دایر بوده است که به گفتة بدلیسی «علما و فضلا به تحصیل علوم دینیه » در آنها مشغول بوده اند (ص 146). این مساجد و مدرسه ها از اهمیت و مرکزیت بهدینان در آن عصر حکایت می کند.

در قرون دهم تا دوازدهم که کشمکشهای سیاسی ایران و عثمانی بر حیات سیاسی حکومتها و امارتهای محلیِ مستقل و نیمه مستقل ، و بویژه در مناطق مرزی ، مؤثر بود، امیران بهدینان بنا به مصلحت وقت و قدرت ، گاه دست نشاندة سلاطین ایران و گاه فرمانبردار دربار عثمانی بودند (فلسفی ، ج 5، ص 111ـ115). برای مثال ، حسین بن امیرحسن بن امیر سیف الدین در سرکوب عده ای از کردان شورشی و نبرد با القاص میرزا صفوی (922ـ956) شاهزادة شورشگر، خدمات بزرگی به عثمانیها کرد، و بهرام بیگ که مورد تأیید دربار عثمانی نبود، در ارزروم محاکمه و در 994 اعدام شد (زکی ، ص 485ـ486). در عصر سلطنت شاه عباس صفوی (996ـ 1038) که صفویان به اوج قدرت خود دست یافتند، حاکم ناحیة اردلان * ، تقریباً کردستان امروزی ایران ، امرای نواحی کردنشین را تعیین و منصوب می کرد ( د.اسلام ، ذیل مادّه ).

امیری از بهدینان به نام بهرام پاشا در 1138 به امارت رسید و امارت بهدینان را با کوششهای بسیار به رفاه رساند و با خدمتهای ارزنده اش ، به بهرام پاشای بزرگ شهرت یافت (زکی ، ص 487). امیران بهدینان در همین قرن ، حدود ده هزار تن نیروی سوار و به همین اندازه نیروی پیادة آماده در اختیار داشتند که در مواقع لازم حکومتهای مرکزی را یاری می دادند (همان ، ص 486ـ487). در قرن بعد، و به رغم برخوردهای محلی که در خود امارت بهدینان و نیز با امارتهای همجوار داشتند، و تصرّف و دست به دست شدن نقاط مهمی چون عَقرَه و عمادیه ، امارت بهدینان استقلال نسبی خود را به نوعی تا حدود نیمة قرن سیزدهم / نوزدهم حفظ کرد، اما در 1254 قلمرو بهدینان به سنجق موصل ضمیمه گردید ( د.اسلام ، همانجا؛ ادموندز، ص 15) و در 1259 آخرین بازماندة امیران بهدینان ، به فرمان مصطفی رشید پاشا صدراعظم عثمانی ، دستگیر و در بغداد زندانی شد و در زندان درگذشت . با به پایان رسیدن حکومت وی امارت بهدینان نیز پایان یافت (زکی ، ص 487).

بادینانی . بادینانی نام یکی از گویشهای کردی است ، اما دامنة آن بر حسب دسته بندیهای گویشها و لهجه های مختلف کردی در تقسیمات زبانشناسان مختلف ، تغییر می کند. در یک تقسیم بندی ، که مرز طبیعی از محل اتّصال رود زاب بزرگ با دجله تا دریاچة ارومیه را مبنای تقسیم زبان کردی به دو دستة اصلی غربی و شرقی می داند، بادینانی ، یا گویش کردان بهدینان ، در کنار زازا و هکّاری در دستة کردی غربی ، و گویشهای سلیمانیه و مکری در دستة کردی شرقی جای می گیرد (مک کی رس ، ص 1). بر پایة تقسیم بندی زبان کردی به سه دستة گویشهای شمالی ، مرکزی و جنوبی ، بادینانی در کنار گویشهای کردان ساکن در ارمنستان ، جمهوری آذربایجان ، ترکیه ، بخشی از شمال عراق ، ترکمنستان و خراسان ، در دستة شمالی قرار می گیرد ( د.اسلام ، ج 5، ذیل n" ¦"Kurds, Kurdista ، ص 479). برمبنای تقسیم کردی به شش دستة شمالی ، غربی ، شمال غربی ، شرقی ، مرکزی و جنوبی ، بادینانی در دستة شرقی است (بلا، ص 328). برحسب تقسیم کردی به دو دستة اصلی گویشهای شمالی و جنوبی ، کُرْمانْجی / کِرمانجی گویش شمال ، و سورانی گویش جنوب قلمداد شده و بادینانی با گویش کرمانجی ، گویشی که کردهای شمال کردستان و بیشتر کردان عراق به آن تکلّم می کنند، برابر شمرده شده است (کلباسی ، 1362 ش ، ص دوازده ). در تقسیم بندی دیگری نیز بادینانی یکی از گویشهای کرمانجی شمالی قلمداد شده است (ابراهیم پور، ص 15).


منابع :
(1) محمدتقـی ابراهیم پـور، واژه نامـه کردی ـ فارسی ، تهـران 1373 ش ؛
(2) سیسیل جان ادموندز، کردها، ترکها، عربها ، ترجمة ابراهیم یونسی ، تهران 1367 ش ؛
(3) شرف الدین بن شمس الدین بدلیسی ، شرفنامه : تاریخ مفصّل کردستان ، چاپ محمد عباسی ، چاپ افست تهران 1343 ش ؛
(4) نیکلا راست ، «فهرست مآخذ زبانها و لهجه های ایرانی »، فرهنگ ایران زمین ، ج 1 (1332 ش )، ص 401؛
(5) محمدامین زکی ، تحقیقی تاریخی دربارة کرد و کردستان ، ترجمه و توضیح حبیب الله تابانی ، تبریز 1377 ش ؛
(6) راجر سیوری ، ایران عصر صفوی ، ترجمة احمد صبا، تهران 1363 ش ؛
(7) خالد عبدالمنعم عانی ، موسوعة العراق الحدیث ، بغداد 1977؛
(8) محفوظ عباسی ، امارة بهدینان العباسیة ، موصل 1388/1969؛
(9) نصرالله فلسفی ، زندگانی شاه عبّاس اوّل ، ج 5، تهران 1352 ش ؛
(10) ایران کلباسی ، گویش کردی مهاباد ، تهران 1362 ش ؛
(11) همو، «مقایسه ای بین دو لهجه از گویش کردی »، فرهنگ ، کتاب سیزدهم (زمستان 1371)، ص 163ـ 175؛
(12) همو، «مقایسه یی میان کردی مهاباد، سنندج و کرمانشاه »، مجلة علمی و پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا ، دورة 5، ش 13 و 14 (بهار ـ تابستان 1374)، ص 59 ـ80؛
(13) کندال ، عصمت شریف وانلی ، و مصطفی نازدار، کردها ، ترجمة ابراهیم یونسی ، تهران 1372 ش ؛


(14) Joyce Blau, "Le Kurde", in Compendium Linguarum Iranicarum , ed. Rدdiger Schmitt, Wiesbaden 1989;
(15) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bahd ¦âna ¦n" (by Amir Hassanpour);
(16) EI 2 , s.vv. " ـ Ama ¦diya" (by M. Streck and V. Minorsky), "Bahd ¦âna ¦n" (by D. N. MacKenzie), "Kurds, Kurdista ¦n. III: History. the Islamic period up to 1920" (by V. Minorsky), "Kurds, Kurdista ¦n. V. Language" (by D. N. MacKenzie);
(17) Ernest McCarus, A Kurdish grammer: descriptive analysis of the Kurdish of Sulaimaniya, Iraq , New York 1958;
(18) David McDowall, A modern history of the Kurds , London 1996.

/ عبدالحسین آذرنگ /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2232
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست