بِهْآفرید ، بدعتگذار در آیین زردشت Ùˆ مدعی پیامبری ØŒ مقتول در 131 در اواخر Ø‌کومت اموی .

در میان جنبشهایی Ú©Ù‡ در سدة دوم در ایران روی داده ØŒ آگاهی ما از جنبش به آفرید اندک است (صدیقی ØŒ ص 111). منابع تاریخی به این جنبش اشاره ای نکرده اند، Ùˆ دانسته های ما دربارة آن از کتابهای غیر تاریخی است . در منابع کهن Ùˆ معتبر عربی ØŒ از او یاد نشده Ùˆ آنچه نیز به جای مانده متناقض است Ùˆ بیشتر رنگ افسانه دارد. کهنترین این اطلاعات ØŒ نوشتة ابواسØ‌اق ابراهیم صولی (متوفی 243) در کتاب الدولة العباسیة است Ú©Ù‡ اینک در دست نیست ØŒ اما گزارش او را ابن ندیم (ص 665) نقل کرده است (رجوع کنید به صدیقی ØŒ ص 111Ù€ 115Ø› عزیزی ØŒ ص 136 به بعد؛ موسکاتی ØŒ ص 488Ù€494). از دیگر منابع مهم ØŒ کتاب الاصلاØ‌ ابوØ‌اتم اØ‌مدبن Ø‌مدان رازی (متوفی 322) است Ú©Ù‡ ظاهراً کهنترین نوشتة اسماعیلی است Ú©Ù‡ کلام اسماعیلیان را بر مبنای فلسفة نوافلاطونی بیان کرده است . بخشی از گزارش ابوØ‌اتم رازی (ص 160Ù€162) دربارة به آفرید منØ‌صر به فرد است Ùˆ ازینرو ارزش ویژه ای دارد. به آفرید، پسر ماه فروَدین (ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ ص 210) یا به آفرید فروردینان ØŒ یا به آفرین ماه فروردین (خوارزمی ØŒ ص 56Ø› عوفی ØŒ قسم 3ØŒ ج 1ØŒ ص 226) یا پسر ماهفیروزین (مروزی ØŒ Ú¯ 7ر) در سیراوَند، قصبة خواف ظهور کرد. او از اهالی زُوزَن ØŒ یکی از آبادیهای خواف (ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ همانجا؛ Ø‌مدالله مستوفی ØŒ ص 154) بوده است ØŒ اما ابن ندیم (همانجا) او را از آبادیِ روی ØŒ از ولایت ابرشهر، ذکر Ù…ÛŒ کند. روی ظاهراً تØ‌ریف زُوزن Ùˆ ابرشهر نام نیشابور است (رجوع کنید به یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 3ØŒ ص 158). نوشتة مجد خوافی (ص 280) دایر بر این Ú©Ù‡ زادگاه به آفرید زاوه بوده ØŒ دقیق به نظر نمی رسد. از تاریخ تولد Ùˆ آغاز زندگی او اطلاعاتی در دست نیست Ø› آنچه از او Ù…ÛŒ دانیم این است Ú©Ù‡ زردشتی بوده است . ابوØ‌اتم رازی (ص 160) او را همانند سُنباد * از غلات مجوس برشمرده است . نام ÙˆÛŒ Ùˆ پدرش نیز مؤید این نظر است (صدیقی ØŒ ص 116). در منابع موجود، تاریخ روشنی برای شروع Ùˆ دورة فعالیت Ùˆ زمان دقیق کشته شدن او ذکر نگردیده Ùˆ بیشتر به ظهور او در روزگار ابومسلم اشاره شده است (مروزی ØŒ همانجا). به نوشتة ابوریØ‌ان بیرونی (ص 210Ù€211)ØŒ هنگامی Ú©Ù‡ ابومسلم به نیشابور آمد، موبدان دربارة به آفرید Ùˆ بدعتی Ú©Ù‡ در دین زردشتی آورده بود با او سخن گفتند (برای مقایسة به آفرید با زردشت ØŒ مزدک ØŒ مانی Ùˆ دیصان رجوع کنید به ابوØ‌اتم رازی ØŒ همانجا). به آفرید در 127ØŒ کتابی به زبان فارسی پرداخت Ú©Ù‡ در آن ØŒ برای سازش دادن دین زردشت با آرای اسلامی ØŒ کوشش بسیار به کار برده بود (اشپولر، ص 196). چون به آفرید کتابی نوشته ØŒ Ù…ÛŒ توان گفت Ú©Ù‡ او فرهنگ Ùˆ دانشی داشته است (صدیقی ØŒ همانجا). ابوریØ‌ان بیرونی (ص 210) تصریØ‌ Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ به آفرید برای پیروان خود کتابی به فارسی ساخت (رجوع کنید به خوارزمی ØŒ همانجا؛ شهرستانی ØŒ ج 1ØŒ ص 238)ØŒ اما از نوشتة او نمی توان دانست Ú©Ù‡ این کتاب به خط عربی بوده یا به خط Ùˆ زبان پهلوی (صدیقی ØŒ ص 122). با توجه به این نکته ØŒ آغاز کار به آفرید، پیش از Ø‌ضور ابومسلم به عنوان سرپرست امور دعوت در خراسان بوده است Ø› ولی با توجه به رویدادهای روزگار ابومسلم ØŒ شاید بتوان زمان تقریبی انجام کار به آفرید را تخمین زد. به نوشتة گردیزی (ص 266) او مغ بوده است . این امر بعید نیست ØŒ زیرا اطلاع بر دین زردشتی ØŒ به او امکان داد تا به فکر تلفیق آن آیین با اندیشه های اسلامی بیفتد. به آفرید از اسلام نیز آگاهی داشته Ùˆ از امتیازات آن متأثر شده است . آنگونه Ú©Ù‡ به نظر Ù…ÛŒ رسد، کوشش به آفرید بر این بوده است Ú©Ù‡ مواردی از آیین زردشتی را Ú©Ù‡ با اØ‌کام اسلامی اختلاف فاØ‌Ø´ÛŒ داشته Ø‌ذف کند.

به آفرید در ابتدای امر، هفت سالی به چین رفت Ùˆ چون بازگشت ØŒ با خود طرفه هایی همراه آورد؛ از جمله پیراهن سبزی Ú©Ù‡ به سبب نهایت نرمی Ùˆ نازکی در مشت جا Ù…ÛŒ گرفت (ابوریØ‌ان بیرونی Ø› مروزی Ø› مجدخوافی ØŒ همانجاها). ثعالبی (ص 34) به نقل از پیران نیشابور، از جمله ابوزکریا ÛŒØ‌یی بن اسماعیل Ø‌یری ØŒ Ù…ÛŒ نویسد Ú©Ù‡ به آفرید چندی پس از بازگشت از چین ØŒ مقداری خوراکی ساده تهیه دید Ùˆ در دو کیسه نهاد Ùˆ آنها را به صورت دو بالش درآورد Ùˆ پنهان نمود؛ آنگاه چنان وانمود کرد Ú©Ù‡ گویی مردنش Ø‌تمی است Ùˆ دستور داد برای او گنبدی بسازند با آبراهه ای Ú©Ù‡ آب باران در آن روان شود Ùˆ از همسر خود خواست تا پیکر او را با همان بالشها Ùˆ جامة سبز Ú©Ù‡ در پارچه ای پیچیده بود در گنبد نهد Ùˆ هر هفته به کنار گنبد آید Ùˆ روی خود را در آن آب باران بشوید. زن چنین کرد Ùˆ به آفرید مدت یک سال با آن خوراک Ùˆ آب زیست تا آن Ú©Ù‡ وقت درو رسید Ùˆ مردم به آن ناØ‌یه آمدند. آنگاه به آفرید در Ø‌الی Ú©Ù‡ آن پیراهن Ùˆ ردای سبز را پوشیده بود، بیرون آمد Ùˆ گفت : ای مردم ØŒ من فرستادة خدا نزد شمایم . خداوند، چنان Ú©Ù‡ شنیده اید، از یک سال پیش مرا میرانده بود Ùˆ اینک زنده گردانید Ùˆ خلعت بهشتی ØŒ Ú©Ù‡ نظیر آن در جهان نیست ØŒ بر من پوشانید Ùˆ آنچه به شما خبر خواهم داد ÙˆØ‌ÛŒ اوست (برای روایتهای دیگر رجوع کنید به ابوØ‌اتم رازی ØŒ ص 161Ø› ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ همانجا؛ صورالاقالیم ØŒ ص 91Ø› مجد خوافی ØŒ ص 280Ù€281).

به آفرید دعوی پیامبری کرد (قس ابوØ‌اتم رازی ØŒ ص 160) Ùˆ مردم را به سوی خود خواند Ùˆ با بیشتر آداب مذهبی مجوسان مخالفت ورزید Ùˆ گروهی از مردم خواف Ùˆ زوزن Ùˆ زاوه بر او گرد آمدند (ثعالبی ØŒ همانجا؛ مجدخوافی ØŒ ص 280). نویسندة صورالاقالیم (همانجا) پیروان او را هزار مرد برشمرده است . به آفرید زردشت Ùˆ آنچه را Ú©Ù‡ او آورده بود قبول داشته ØŒ اما برخی از مراسم زردشتیان را رد Ù…ÛŒ کرده است (ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ همانجا). از جمله دستورهای او برای پیروان خود تعیین پنج نوبت نماز بدون سجده Ùˆ به طرف Ú†Ù¾ قبله بود (ابن ندیم ØŒ همانجا؛ ابوØ‌اتم رازی ØŒ ص 161). اما در بیشتر منابع ØŒ از هفت نوبت نماز یاد شده Ú©Ù‡ برای هر یک مناسبتی قائل بوده است . با توجه به اهمیت عدد هفت برای ÙˆÛŒ ØŒ مانند اقامت هفت سالة او در چین Ùˆ اختصاص دادن یک هفتم دارایی مردم به عنوان وقف ØŒ هفت نوبت نماز درست تر به نظر Ù…ÛŒ رسد (رجوع کنید به ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ ص 211Ø› آمورتی ØŒ ص 515). این نمازها عبارت بودند از: 1) نمازی برای توØ‌ید خدا؛ 2) نمازی برای آفرینش آسمانها Ùˆ زمین Ø› 3) نمازی در آفرینش جانوران Ùˆ روزیهایشان Ø› 4) نمازی در مرگ Ø› 5) نمازی برای روز رستاخیز Ùˆ روزشمار؛ 6) نمازی دربارة بهشتیان Ùˆ دوزخیان Ùˆ سرنوشت آنان Ø› 7) نمازی در ستایش بهشتیان (ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ ص 210Ø› گردیزی ØŒ ص 266Ù€ 267). او پیروانش را به سجده کردن در برابر خورشید، در Ø‌الی Ú©Ù‡ بر یک زانو هستند، امر کرد. آنان در نماز خود باید به سوی خورشید هر جا Ú©Ù‡ باشد، رو کنند اما نمی دانیم Ú†Ù‡ نسبتی میان خدا Ùˆ خورشید قرار Ù…ÛŒ داده است (صدیقی ØŒ ص 124)Ø› موهایِ سرِ خود فرو نهند Ùˆ زمزمه را هنگام طعام خوردن فرو گذارند Ùˆ چهارپایان را سر نبُرند، مگر هنگام پیری آنها. از خوردن شراب Ùˆ گوشت مردار Ùˆ از ازدواج با Ù…Ø‌ارم بپرهیزند Ùˆ در تعیین کابین زنان به چهارصد درهم بسنده کنند (ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ ص 210Ù€ 211Ø› ثعالبی Ø› گردیزی ØŒ همانجاها؛ شهرستانی ØŒ ج 1ØŒ ص 238Ù€ 239). به آفرید، برای اصلاØ‌ات اجتماعی ØŒ از پیروان خود خواست تا یک هفتم از اموال Ùˆ دارایی خود را برای تعمیر راهها Ùˆ پلها، ساختن کاروانسراها (ثعالبی Ø› ابوریØ‌ان بیرونی Ø› شهرستانی ØŒ همانجاها)ØŒ پرستاری از بیماران ØŒ Ú©Ù…Ú© به افراد نیازمند Ùˆ دیگر امور عام المنفعه وقف کنند (صدیقی ØŒ ص 126).

از عقاید Ùˆ دستورهای به آفرید به پیروانش چند نکته استنباط Ù…ÛŒ شود: با توجه به آشفتگیها Ùˆ تفرقه ای Ú©Ù‡ در آن زمان در میان زردشتیان وجود داشته ØŒ به آفرید لزوم اصلاØ‌اتی را اØ‌ساس کرده Ùˆ بویژه به تغییر آن قسمتهایی از دین زردشت پرداخته Ú©Ù‡ بیشتر مورد انتقاد بوده است . افزون بر این ØŒ شباهت برخی از آرای او با آنچه در اسلام مقرر است ØŒ مانند Ø‌رام داشتن ازدواج با Ù…Ø‌ارم Ùˆ منع خوردن شراب ØŒ این گمان را پدید Ù…ÛŒ آورد Ú©Ù‡ به آفرید قصد نوعی تلفیق بین آیین گذشتة ایرانیان Ùˆ اسلام را داشته است (همان ØŒ ص 127Ø› اشپولر، همانجا؛ ایرانیکا ØŒ ذیل مادّه ). تأثر غیرمستقیم او از برخی تعالیم اسلام Ùˆ غلبة جنبة عملی Ùˆ اجتماعی آرای او بر جنبة روØ‌انی Ùˆ معنوی آن ØŒ این نکته را به ذهن Ù…Ø‌ققان القا کرده است Ú©Ù‡ جنبش به آفرید بنیان اجتماعی داشته است (صدیقی ØŒ ص 117ØŒ 122)Ø› علی الخصوص Ú©Ù‡ آغاز جنبش او با گرفتاری نصر * بن سیّار Ø‌کمران بنی امیه در خراسان در مقابله با Ø‌ارث * بن سُرَیج مُرجی Ùˆ مأموریت یافتن ابومسلم خراسانی به دعوت مردم برضد امویان در خراسان ØŒ توام بوده است . لذا اقدام او در این دوره ØŒ موقع شناسی سیاسی Ù€ اجتماعی به آفرید را نشان Ù…ÛŒ دهد (همان ØŒ ص 117). این Ú©Ù‡ در مدتی کوتاه گروه کثیری به او گرویده اند، Ø‌کایت از پیشرفت دعوت ÙˆÛŒ دارد.

ظهور به آفرید Ùˆ گردآمدن پیروانی به دور او Ùˆ دستور اصلاØ‌ات Ùˆ تصفیه هایی در آداب مذهبی زردشتیان Ú©Ù‡ به آفرید مطرØ‌ ساخت ØŒ از قدرت معنوی Ùˆ مادی روØ‌انیان زردشتی کاست Ùˆ موقعیت آنان را تضعیف کرد. در 131ØŒ پس از آمدن ابومسلم به نیشابور، گروهی از موبدان Ùˆ هیربدان زردشتی به او شکایت بردند Ú©Ù‡ به آفرید هم در دین اسلام Ùˆ هم در دین زردشتی تباهی Ùˆ خدشه وارد کرده است (ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ ص 211Ø› گردیزی ØŒ ص 267). ابومسلم چون از دعوت به آفرید آگاه شد، به دو نفر از کسان خود به نامهای شبیب بن واج (ابن ندیم ØŒ همانجا: داØ‌ ) Ùˆ عبدالله بن شعبه (سعید) از داعیان خراسان ØŒ دستور داد تا فتنه را خاموش گردانند. عبدالله بن سعید با لشکری ده هزار نفری ØŒ به زوزن رفت Ùˆ به آفرید را در بادغیس دستگیر کرد Ùˆ به نیشابور آورد. به گزارش ابن ندیم (همانجا) شبیب بن واج Ùˆ عبدالله بن سعید اسلام را بر او عرضه کردند، به آفرید اسلام آورد Ùˆ جامة سیاه پوشید، ولی به اتهام کهانت ØŒ Ø‌Ú©Ù… قتل او را صادر کردند. ابومسلم به قتل او فرمان داد Ùˆ در باب الجامع در نیشابور، بر دارش کردند Ùˆ پیروانش را نیز کشتند (ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ همانجا؛ ثعالبی ØŒ ص 35Ø› گردیزی ØŒ همانجا؛ شهرستانی ØŒ ج 1ØŒ ص 239Ø› مروزی ØŒ همانجا). اما گزارش ابوØ‌اتم رازی به گونة دیگری است . به روایت او، ابومسلم به آفرید را به اسلام فراخواند Ùˆ او در ظاهر پذیرفت . در Ø‌الی Ú©Ù‡ بر کفر خود اصرار داشت . آنان به یکدیگر دستان روا Ù…ÛŒ داشتند Ùˆ Ø‌قیقت این بود Ú©Ù‡ ابومسلم Ùˆ به آفرید در غُلوّ Ùˆ تناسخ * هم رأی بودند. هنگامی Ú©Ù‡ ابومسلم به او دست یافت ØŒ به Ù‚ÙŽØ‌ْطبَه فرمان قتل او را داد Ùˆ Ù‚Ø‌طبه نیز سَلَمَة بن Ù…Ø‌مد طائی را مأمور اجرای Ø‌Ú©Ù… کرد (همانجا).

به نوشتة بیرونی Ùˆ شهرستانی (همانجاها) خادم او Ùˆ پیروانش Ù…ÛŒ گفتند Ú©Ù‡ به آفرید سوار بر اسبی زردرنگ بر آسمان صعود کرده است Ùˆ بزودی باز خواهد گشت Ùˆ از دشمنان انتقام خواهد گرفت . مقابلة ابومسلم با به آفرید Ú©Ù‡ به سود موبدان Ùˆ مغان به پایان رسید، نشان دهندة کنار آمدن ابومسلم Ø‌تی با گروههای مخالف اسلام برای کسب پیروزی شمرده شده است (رجوع کنید به کلیما، ص 51). همانگونه Ú©Ù‡ موبدان دین زردشت با به آفرید مخالف بوده اند، ابومسلم نیز به عنوان یک مسلمان Ù…ÛŒ بایست با او مخالفت کرده باشد (فرای ØŒ ص 30Ø› ایرانیکا ØŒ همانجا). به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ بعد از به آفرید، پیروان Ùˆ معتقدان به اندیشه ها Ùˆ تعالیم او همچنان باقی مانده بودند Ú©Ù‡ به آنان «به آفریدیه / بهافریدیه » یا «سیسانیه » (شهرستانی ØŒ ج 1ØŒ ص 238) Ù…ÛŒ گفتند. اشپولر اØ‌تمالاً بر پایة نوشتة گردیزی (ص 276) از پیوستن یاران به آفرید به قیام استادسیس * (150) خبر Ù…ÛŒ دهد (ص 196). ظاهراً پیروان به آفرید پس از قتل او، در خارج از روستاهای نیشابور به فعالیت پرداختند؛ زیرا از اشاراتی Ú©Ù‡ ابن ندیم (همانجا)ØŒ مقدسی (ج 1ØŒ ص 176)ØŒ ابوریØ‌ان بیرونی (همانجا)ØŒ ثعالبی (همانجا)ØŒ شهرستانی (ج 1ØŒ ص 239) Ùˆ نویسندة Ø‌دود العالم (ص 94) در آثار خود کرده اند، این گروه تا زمان نگارش کتابهای آنان باقی بوده اند. به نوشتة بغدادی (ص 354Ù€ 355) به آفریدیان در زمرة چهار فرقة مجوس اند Ú©Ù‡ ذبایØ‌ جمیع ایشان Ùˆ نیز نکاØ‌ زنانشان Ø‌رام است . افزون بر این ØŒ پذیرش جزیه از آنان روا نیست (رجوع کنید به صدیقی ØŒ ص 131).

منابع : ابن ندیم ØŒ الفهرست ØŒ چاپ ناهد عباس عثمان ØŒ دوØ‌Ù‡ 1985Ø› اØ‌مدبن Ø‌مدان Ø‌مدان رازی ØŒ کتاب الاصلاØ‌ ØŒ چاپ Ø‌سن مینوچهر Ùˆ مهدی Ù…Ø‌قق ØŒ تهران 1377 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ الا´ثار الباقیة عن القرون الخالیة ØŒ چاپ ادوارد زاخائو، لایپزیگ 1923Ø› عبدالقاهربن طاهر بغدادی ØŒ الفرق بین الفرق ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌یی الدین عبدالØ‌مید، بیروت ( بی تا. ) Ø› Ø‌دود العالم من المشرق الی المغرب ØŒ چاپ منوچهر ستوده ØŒ تهران 1340 Ø´ Ø› Ø‌مدالله بن ابی بکر Ø‌مدالله مستوفی ØŒ کتاب نزهة القلوب ØŒ چاپ Ú¯ÛŒ لسترنج ØŒ لیدن 1915ØŒ چاپ افست تهران 1362 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد خوارزمی ØŒ مفاتیØ‌ العلوم ØŒ چاپ ابراهیم ابیاری ØŒ بیروت 1404/1984Ø› Ù…Ø‌مدبن عبدالکریم شهرستانی ØŒ الملل Ùˆ النØ‌Ù„ ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد سید کیلانی ØŒ قاهره 1387/1967Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد عوفی ØŒ جوامع الØ‌کایات Ùˆ لوامع الروایات ØŒ قسم 3ØŒ ج 1ØŒ چاپ بانو کریمی (مصفّا)ØŒ تهران 1352 Ø´ Ø› عبدالØ‌ÛŒ بن ضØ‌اک گردیزی ØŒ تاریخ گردیزی ØŒ چاپ عبدالØ‌ÛŒ Ø‌بیبی ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› مجد خوافی ØŒ روضة خلد ØŒ چاپ Ø‌سین خدیو جم ØŒ تهران 1345 Ø´ Ø› شرف الزمان طاهر مروزی ØŒ طبایع الØ‌یوان ØŒ میکروفیلم نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ØŒ Ø´ 5091Ø› مطهربن طاهر مقدسی ØŒ کتاب البدء Ùˆ التاریخ ØŒ چاپ کلمان هوار، پاریس 1899Ù€1919ØŒ چاپ افست تهران 1962Ø› هفت کشور، یا، صورالاقالیم ØŒ چاپ منوچهر ستوده ØŒ تهران 1353 Ø´ Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ معجم البلدان ØŒ بیروت 1399/1979Ø›

B. M. Amoretti, "Sects and heresies", in The Cambridge history of Iran , IV, Cambridge 1975; Mohsen ـ Azizi, La domination arabe et l'إpanouissment du sentiment national en Iran , Paris 1938; Encyclopaedia Iranica , s.v. "Beha ¦far ¦âd" (by G ¦ola ¦m-H ¤osayn Yu ¦sof ¦â); R. N. Frye, "The role of Abu ¦Muslim in the ـ Abba ¦sid revolt", Muslim world , vol. 37 (1947); Otakar Klima, Beitrجge zur geschichte des Mazdakismus , Praha 1977; Sabatino Moscati, "Studi su Abu ¦Muslim", in Rendiconti della reale accademia dei Lincei , vol. IV, Rome 1949-1950; Gholam Hossein Sadighi, Les mouvements religieux iraniens au II e et au III e siةcle de l'hإgire , Paris 1938; Bertold Spuler, Iran in frدh- islamisher Zeit , Wiesbaden 1952; ـ Abd Al -Malik b. Muh ¤ammad Th ـ a ¦lib ¦â, G ¦orar , "Bih ف afrid", ed. M. Houtsma, in Wiener Zeitschrift fدr die Kunde des Morgenlandes , vol. III (1889).

/ رضا رضازاده لنگرودی /