بازرگان (1) الف ) ده مرزی در آذربایجان غربی . ده بازرگان (جمعیت ، طبق سرشماری 1365 ش ، 4925 تن ). در دهستان قلعه دره سی ، بخش مرکزی (حومة ) شهرستان ماکو، در استان آذربایجان غربی ، در 26 کیلومتری شمال غرب شهر ماکو در مرز ایران و ترکیه واقع است . شهر تبریز در 280 کیلومتری جنوب شرقی آن قرار گرفته و فاصلة تهران تا بازرگان به 879 کیلومتر می رسد. رود موسمی آق چای (آغ چای ) از اراضی آن می گذرد و چندین چشمه دارد. محصولات عمدة آن گندم و جو (آبی و دیم ) و نباتات علوفه ای است . تیره هایی از ایل کوچندة جلالی در اطراف بازرگان ییلاق و قشلاق می کنند. گمرک در اراضی آن تأسیسات دارد (رجوع کنید به بخش دوم مقاله ).

در 1347 ش ، با پایان یافتن راه اصلی تاکستان ـ تبریز ـ بازرگان به طول 896 کیلومتر، و در 1352 ش /1973، پس از ساخته شدن نخستین پل بر روی بوسفور و پیوند قسمت آسیایی ترکیه از طریق بالکان با اروپا، بر اهمیّت این راه تجاری ، بویژه گمرک بازرگان ، افزوده شد. پس از انقلاب اسلامی ایران در 1357 ش ، بر اثر رونق گرفتن داد و ستد ایران با ترکیه و اروپا، بویژه در دورة جنگ تحمیلی (1359-1367 ش )، بر اثر دشواریهای دریانوردی در خلیج فارس و آسیب دیدن بندرهای مهم جنوبی ایران ، اهمیّت راه بازرگان افزایش یافت .

بازرگان در منطقه ای زلزله خیز واقع است . در زمین لرزة فاجعه باری که در 1256 در منطقة ماکو ـ آرارات رخ داد کمتر خانه ای در ماکو و بازرگان از آسیب در امان ماند (امبرسز و ملویل ، ص 184-185).

پیشینه . از تاریخ دهکدة بازرگان اطلاع چندانی در دست نیست . کوهستانها و نواحی پیرامون بازرگان از قدیم سکونتگاه طوایف دامدار کُرد بوده و جادة تبریز ـ بایزید ـ طرابزون از این ناحیه می گذشته است . در منابع تاریخی سالهای 1265 تا اواسط 1271، از هنگامی که مشیرالدوله مأمور تعیین خطوط سرحدی ایران و عثمانی شد، نام دهکدة بازرگان دیده می شود. در 1238، پس از اینکه عباس میرزا نایب السلطنه عساکر عثمانی را در آن سوی دهکدة بازرگان درهم شکست ، سرحدات ایران و عثمانی طبق معاهدة ارزروم * تعیین شد (عبدالرزاق مفتون دنبلی ، ص 357-365؛
اعتمادالسلطنه ، ج 3، ص 126). ولی عثمانیها دوباره به ایران تجاوز کردند و سرانجام قرار شد که هیئت ایرانی با نمایندگان روس و انگلیس مرزهای ایران را تعیین کنند. به نوشتة مشیرالدوله ، اردوی مأموران ثلاثه در خارج این قریه (بازرگان ماکو) هشت روز توقف کردند و بازرگان در این زمان در تصرف مباشران ماکو بوده است (ص 184). متن اعتراض نامة مورخ 1268 به کلنل چریکوف و ویلیامز، مأموران دولتهای روسیه و انگلیس ، در بازرگان تهیه شده است (همان ، ص 186). در پاسخ به این نامه ، مأموران دو دولت اذعان کرده اند که همگی دهات غصب شده به وسیلة دولت عثمانی ، بویژه دهکده های قطور، از جمله بازرگان ، جزو ایران ، و محال خوشاب متعلق به عثمانی است . در پی تعیین خط مرزی ، که از نزدیک بازرگان می گذشت ، عثمانیها از ادعای خود نسبت به ناحیة قطور و حومة شهر خوی ، که مدتی پیش از تعیین خط مرزی ، پادگانی در اوّلی و مناره ای در دوّمی ساخته بودند، صرف نظر کردند (همان ، ص 188، 190ـ191). از دورة محمدشاه قاجار (حک : 1250ـ 1264). مسافرانی که از طریق بایزید به ایران سفر می کردند از آبادی بازرگان می گذشتند (فلاندن ، ص 56). در 1255، به اظهار سفیر فوق العادة فرانسه ، که از بازرگان عبور کرده ، دوازده سرباز با پوشاک نظامی از بازرگان حراست می کردند و بازرگان بیش از چند خانه نداشت (سرسی ، ص 73). در 1310 ش ، بر اثر شورشی که کردان جلالی در منطقة ماکو از جمله بازرگان و آواجیق و سیه چشمه (قره آینه ) به راه انداخته بودند، مدتی منطقة ناامن بود و دولت ایران ناگزیر به آن نواحی قشون اعزام کرد (امین ، ص 84-87). در 1331، بازرگان دارای ده خانه بود و در حدود 28 کیلومتری (امروز 35 کیلومتری ) جنوب شرقی بایزید قرار داشت (آدامک ، ج 1، ص 96). در 1334/1915 در جریان جنگ جهانی اول ، راه آهنی به طول 419 کیلومتر و به عرض 1007 میلیمتر، از شاه تختی (در نخجوان آن سوی رود ارس ، مقابل پلدشت ) و از طریق ماکو و بازرگان تا خاک عثمانی (کنار رود فرات ) احداث شد که 105 کیلومتر آن در شهرستان ماکو بود و پس از پایان جنگ برچیده شد (دهقان ، ص 86). ظاهراً طی سالهای 1335 ش تا 1345 ش و حتی پس از آن ، مدتی جادة خوی به بایزید از زیوه ـ قره آینه ـ عرب دیزی (عرب دیزه ) می گذشت و جادة بازرگان بسته بود (جمالزاده ، نقشة پایان کتاب ؛
حسین ، نقشة ش 34)، زیرا دولت ترکیه ورود مال التجاره از جادة بازرگان را ممنوع کرده بود و کاروانها ناگزیر از جادة قدیم وارد خاک ترکیه می شدند (کیهان ، ج 3، ص 436).

در دوم بهمن 1311، مرز کنونی ایران و ترکیه قطعی شد. طبق مادة یک قرارداد، خط مرزی ، قرای ایرانی از جمله بازرگان را از قریه های ترکیه جدا کرد (مخبر، ص 83-84). ظاهراً در پی آن ، راه ماکو ـ بازرگان ـ طرابزون دوباره دایر شد، (رزم آرا، 1320 ش ، ص 40).

---

منابع :
(1) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، ( بی جا. تاریخ کتابت 1298-1299 ) ؛
(2) نیکلاس امبرسز، چارلز پ . ملویل ، تاریخ زمین لرزه های ایران ، ترجمة ابوالحسن رده ، تهران 1370 ش ؛
(3) محمود امین ، «خاطرات سرلشکر شهید محمود امین »، مهنامة ارتش ، ش 1 (فروردین 1354 ش )؛
(4) ایران . وزارت جهاد سازندگی . واحد آمار و برنامه ریزی ، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان آذربایجان غربی ، تهران 1363 ش ؛
(5) ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیایی ارتش ، نقشة عملیات مشترک زمینی اقدیر ، تهران 1364 ش ؛
(6) ایران . وزارت راه و ترابری ، دفترچة مسافات راههای کشور ، تهران ( 1366 ش ؟ ) ؛
(7) محمدعلی جمالزاده ، گنج شایگان ، یا ، اوضاع اقتصادی ایران ، تهران 1362 ش ؛
(8) حسین ، اطلس بغلی ایران ، استانبول 1345؛
(9) علی دهقان ، سرزمین زردشت رضائیه : اوضاع طبیعی ، سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی ، اجتماعی ، تاریخی ، ( بی جا. ) 1348 ش ؛
(10) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیای ایران : آبادیها ، تهران 1355 ش ؛
(11) علی رزم آرا، جغرافیای نظامی ایران : آذربایجان باختری ، تهران 1320 ش ؛
(12) لوران دوسرسی ، ایران در 1839-1840 م : سفارت فوق العادة کنت دوسرسی ، ترجمة احسان اشراقی ، تهران 1362 ش ؛
(13) اوژن ناپلئون فلاندن ، سفرنامة اوژن فلاندن به ایران ، ترجمة حسین نورصادقی ، تهران 1356 ش ؛
(14) مسعود کیهان ، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310-1311 ش ؛
(15) محمدعلی مخبر، مرزهای ایران ، تهران 1324 ش ؛
(16) مرکز آمار ایران ، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1366: جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور ، تهران 1368 ش ؛
(17) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1365. فرهنگ آبادیهای کشور: شهرستان ماکو ، تهران 1368 ش ؛
(18) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1365. نتایج تفصیلی : شهرستان ماکو ، تهران 1368 ش ؛
(19) جعفربن محمدتقی مشیرالدوله تبریزی ، رسالة تحقیقات سرحدیه ، چاپ محمد مشیری ، تهران 1348 ش ؛
(20) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، مأثر سلطانیه : تاریخ جنگهای ایران و روس ، چاپ غلامحسین صدری افشار، ( چاپ افست تهران ) ، 1392؛


(21) Ludwig W.Adamec, Historical gazetteers of Iran, Graz 1976;
(22) The International Geographic Encyclopedia and Atlas , London 1979.

/ خسرو خسروی /

ب ) گمرک . از بزرگترین گمرکهای مسافری ایران در اراضی ده بازرگان ، در استان آذربایجان غربی ، در مرز ایران و ترکیه . فعالیت گمرک بازرگان به طور عمده در امور مسافری ، ترانزیت ، صادرات و واردات کالاست . طبق مادة 10 قانون مقررات صادرات و واردات مصوب 1365 ش ، کلیة کامیونهای حامل بار از خارج به ایران ، باید در این گمرک تخلیه شود (ایران . وزارت بازرگانی ، ص چهارم ) که البته بعدها تغییراتی در آن داده شده است . در 1360ـ1367ش (بجز 1365)، بیش از 90% کامیونهای ورودی و بیش از 87% وزن کالاهای حمل شده به کشور به گمرک بازرگان اختصاص داشته ؛
در 1360-1368 ش ، نیز به طور متوسط ، هر سال 3151 دستگاه کامیون و 522 هزار تُن کالا از گمرک بازرگان خارج شده است ( اقتصاد ایران ، ص 804، 811).

پیشینه . تاریخچة گمرک بازرگان احتمالاً از سدة اخیر دورتر نمی رود. پیش از تأسیس گمرک مذکور، گمرک در دهکدة صوفی علی (در دهستان آواجیق )، در حدود 41 کیلومتری شمال غربی شهر ماکو و در دهکدة سیه چشمه (قره آینه ) قرار داشت و تا شهریور 1320 (جنگ جهانی دوم ) دایر بود. ظاهراً پس از احداث جادة بازرگان ، بتدریج ، از اهمیت آن کاسته شد (آریان پور، ص 37). در 1307 ش ، و احتمالاً اگر پیش از آن ، گمرک بازرگان در ده بازرگان دایر بود (ایران . وزارت مالیه ، ص 13)، بعدها به شهر ماکو منتقل شد، اما در 1314 ش ، به تقاضای تجار و مسافران ، دوباره در همانجا دایر گشت . در همان سال ، ادارة گمرک در ده بازرگان ، در کنار جاده و در محلی

مشهور به «کوی قدیم »، اقدام به احداث ساختمانی کرد که در 1316 ش تکمیل شد و آغاز به کارکرد (آریان پور، ص 37-38). در همان سال ، با توافق دو کشور همجوار، ساختمان مشترک گمرکات ایران و ترکیه در دو سوی مرز آغاز شد ولی در 1320 ش با اشغال ایران ، تأسیسات آن از میان رفت (ایران . وزارت دارایی ، 1335 ش ، ص 36). در 1317 ش ، نام بازرگان در دفاتر گمرکی نوار مرزی ایران و ترکیه ضبط شده است (ایران . وزارت دارایی ، ( بی تا. ) ، ص 572). در 1328 ش ، ساختمان گمرک بازسازی و فعالیت آن از سرگرفته شد (ایران . وزارت دارایی ، 1335 ش ، ص 37)، اما چون پاسخگوی نیازهای گمرک نبود، در فاصلة 1328-1335 ش ساختمان آن گسترش یافت (آریان پور، ص 38). در 1354 ش ، به علت افزایش ورود و خروج مسافر و کالا، در حدود یک کیلومتری مرز و در مغرب دهکدة بازرگان ، مجتمع بزرگی در قطعه زمینی به وسعت 37 هکتار احداث گردید (همانجا). در 1360 ش ، ادارة گمرک بازرگان به ادارة کل گمرک بازرگان مبدل و به عنوان ناظر گمرکات استان آذربایجان غربی تعیین شد (همانجا)، و در 1364 ش ، عملیات ساختمان اداری گمرک بازرگان به مساحت 4418 متر مربع در چهار طبقه با سالنهای تجاری ، مسافری ، انبار، امورانتظامی و غیره با زیربنای 9119 متر مربع و پارکینگهای متعدد، به مساحت صد هزار متر مربع و تعداد 34 دستگاه خانة سازمانی برای کارکنان گمرک ، به پایان رسید (همان ، ص 39).

---

منابع :
(23) علیرضا آریان پور، «از آواجیق تا بازرگان : مروری بر تاریخچه و فعالیت گمرک بازرگان »، ماهنامة گمرک جمهوری اسلامی ایران ، ش 19 (تیر و مرداد 1368 ش )؛
(24) اقتصاد ایران ، تهیه کنندگان عبدالرضا رکن الدین افتخاری ... ( و دیگران ) ، تهران 1371 ش ؛
(25) ایران . وزارت بازرگانی ، قانون مقررات صادرات و واردات سال 1365 و آیین نامة اجرایی آن ، ( تهران بی تا. ) ؛
(26) ایران . وزارت دارایی ، ادارة کل گمرک ، آمار تجارت ایران با کشورهای بیگانه در سال 1317 ، تهران ( بی تا. ) ؛
همو،

(27) ماهنامة گمرک ، ش 323 و 324 (مهر و آبان 1335 ش )؛
(28) ایران . وزارت مالیه ، ادارة کل گمرک ، احصائیة تجارتی ایران : مجموعة تجارت عمومی ایران با ممالک خارجه در سال 1307 ، تهران 1308 ش .

/ گروه جغرافیا ـ مینو یوسف نژاد /