بنفشه (در فارسی میانه ag § wanafs ، معرب آن بَنَفْسَج Ø› رجوع کنید به واژه های ایرانی خویشاوند آن : کُردی a § wanaws ØŒ مازندرانی e § s ¦ vanu ØŒ سمنانی a § benows ØŒ Ùˆ جز اینها)ØŒ نام فارسی مشترکی برای انواع L. Viola .

پارسا (ج 1ØŒ ص 956Ù€970) از میان گروه بسیار بزرگ انواع بنفشه Ú©Ù‡ در مناطق معتدل نیمکرة شمالی یافته Ù…ÛŒ شود، شانزده نوعِ بومی ایران را ذکر Ùˆ وصف کرده است (قهرمان دو گونه جدید را در فلور ایران ØŒ یکی در ج 1ØŒ Ø´ 40ØŒ Ùˆ دیگری در ج 6ØŒ Ø´ 748ØŒ وصف Ùˆ تصویر کرده است ). از این میان ØŒ آنچه در مقالة Ø‌اضر مورد توجه است نوع L. V. odorata (لفظاً، «بنفشة خوشبو») و، تا اندازه ای ØŒ نوع L. V. tricolor (لفظاً، «بنفشة سه رنگ ») است .

«بنفشة خوشبو» Ú©Ù‡ در فارسی به نام مطلقِ بنفشه Ùˆ گاهی بنفشة ایرانی (در برابر بنفشة فرنگی یعنی «بنفشة سه رنگ »؛ رجوع کنید به دنبالة مقاله ) یا بنفشة معطّر/ عطر خوانده Ù…ÛŒ شود، در ایران خودروست ØŒ Ùˆ معمولاً در نقاط سایه دارِ خنک دور از چشم گذریان ØŒ هر جا Ú©Ù‡ اØ‌وال اقلیمی مناسب باشد، Ù…ÛŒ روید، ولی گزارش کرده اند Ú©Ù‡ بویژه در رستم آباد (گیلان )ØŒ درّة کَندَوان (نزدیک چالوس )ØŒ در جنگل پیرامون رامسر Ùˆ در بیشه های گرگان فراوان است (رجوع کنید به «بنفشة طبری » Ú©Ù‡ گاهی در شعر قدیم فارسی برای این نوع بنفشه به کار رفته است ). این بنفشه از روزگار قدیم همیشه در ایران Ù…Ø‌بوب بوده ØŒ چنان Ú©Ù‡ در بندهش در شمار گیاهان دارای گلهای خوشبو، Ùˆ نیز متعلّق به تیر (یکی از امشاسپندان ) شمرده شده است (ص 87 Ù€ 88).

بنفشه ها ضرورتاً بنفش رنگ نیستند: آنها را به رنگهایی از سفید گرفته تا ارغوانی سیر ــ شامل زرد، آبی ØŒ کبود، بنفش Ùˆ جز اینها ــ گزارش کرده اند. در ادب فارسی Ùˆ در برخی از تألیفات داروشناسی سنّتی ØŒ شواهدی برای گوناگونی رنگ بنفشه یافته Ù…ÛŒ شود؛ مثلاً، بنفشة سفید را منوچهری دامغانی (متوفی 432Ø› ص 207) ذکر کرده است Ø› برخی از شاعران ØŒ گنبد کبود آسمان را «بنفشه گون » یا «بنفشه رنگ » توصیف کرده اند، Ùˆ ابوریØ‌ان بیرونی (362Ù€440) در صیدنة (ص 133) به نقل از بولُس * (یعنی پائولوس آیگینائی ØŒ Ú©Ù‡ در Ø‌دود 640 میلادی رونق داشت ) Ù…ÛŒ نویسد: «برخی روغن ( بنفشة ) ارغوانی را به کار Ù…ÛŒ برند، برخی روغن بنفشة زعفرانی رنگ ØŒ Ùˆ برخی روغن بنفشة سفید را» (نیز رجوع کنید به در زیر به ارتباط رنگ بنفشه با موی سر Ùˆ «خطِّ» معشوق شعراء).

تشبیهات Ùˆ استعاراتی مبتنی بر برخی از خصایص گیاهشناختی بنفشه ها در ادب قدیم فارسی پدید آمده است . گلبرگهای نامنظّم بنفشه ØŒ یا شاید یک دسته گُل بنفشه ØŒ زلف آشفته یا مجعّد، طُرّه یا جَعد گیسوی یار را نزد شاعران تداعی کرده است . این ویژگی به اضافة رنگ ارغوانی سیاهگون برخی از انواع بنفشه ØŒ همراه با مفهوم خوشبویی یا بدون این مفهوم ØŒ مبنای استعارة بنفشه = زلف یا گیسو، Ùˆ تشبیهاتی چون «بنفشهْ موی / زلف » واقع شده است ØŒ Ùˆ رنگ کبود یا آبی خاکستری گونه ای از بنفشة خوشبو مایة تشبیهات «بنفشهْ عارض / عذار» دربارة رخسار معشوق ØŒ Ùˆ «بنفشهْ خط » دربارة Ù…Ø‌بوبی «نوخط » گشته است . اغراق در تشبیه زلف خوشبوی به بنفشه را، یا بالعکس ØŒ در مطلع مسمّط بدیعی از قاآنی (متوفی 1270) Ù…ÛŒ توان دید (ص 669Ù€671): «بنفشه رُسته از زمین به طرف جویبارها/ Ùˆ یا گسسته Ø‌ورِ عین ز زلف خویش تارها.»

دیگر این Ú©Ù‡ بنفشه ها نوعاً گیاهانی Ú©Ù… رشدند Ùˆ گلهای Ø‌قیر آنها، در برخی از انواع ØŒ بر ساقه های خود اندکی سر به زیر دارند، گویی Ú©Ù‡ از شرم سرافکنده باشند. از این گذشته ØŒ ظاهراً گوشه گیری در نقاط نیمه تاریک Ùˆ کنار افتاده (در زیر پرچینها، در شکافهای صخره ها، Ùˆ مانند اینها) را ترجیØ‌ Ù…ÛŒ دهند Ùˆ در میان ساق Ùˆ برگ گیاهان اطراف خود تقریباً گُم اند. ترکیبی از این خصایص منجر به سه تداعی معانی شاعرانه در ادب فارسی گشته است : 1) فروتنی ØŒ شرم ØŒ مثلاً، «یار سر از شرم چون بنفشه فرو برد/ گِردِ گُلش تا بنفشه زار بر آمد»، سوزنی ØŒ ص 369Ø› 2) غفلت ØŒ مثلاً، «تا Ú©ÛŒ آخر Ú†Ùˆ بنفشه سَرِ غفلت در پیش ØŸ/ Ø‌یف باشد Ú©Ù‡ تو در خوابی Ùˆ نرگس بیدار!»، سعدی ØŒ ص 719Ø› 3) دریغ (خوردن )ØŒ اندوه ØŒ سوگ ØŒ مثلاً، «بنفشه وار نشستن Ú†Ù‡ سودْ سَرْ در پیش / دریغ بیهُده خوردن بدان دو نرگس مست ؟»، سعدی ØŒ ص 760Ø› «گذار Ú©Ù† Ú†Ùˆ صبا بر بنفشه زار Ùˆ ببین / Ú©Ù‡ از تطاول زلفت Ú†Ù‡ سوگوارانند!»، Ø‌افظ ØŒ ج 1ØŒ غزل Ø´ 190ØŒ بیت 4. یکی از ادبای عرب ØŒ ابوالعلاء سِنْدی (به نقل نویری ØŒ ج 11ØŒ ص 229)ØŒ بنفشة «آسمانی جامه » Ùˆ «مُشکین نَفَس » را به «دلداده ای مهجور Ú©Ù‡ با دلی پُر ( از اندوه ) سر خود بر زانو نهاده » تشبیه کرده است . نظیر این تشبیه را در شعر Ø‌افظ (متوفی 792Ø› ج 1ØŒ غزل Ø´ 357ØŒ بیت 6) نیز Ù…ÛŒ یابیم : «بی ناز نرگسش سر سودایی از ملال / همچون بنفشه بر سر زانو نهاده ایم .»

بنفشه های خوشبوی ÙˆØ‌Ø´ÛŒ را Ù…ÛŒ توان پرورش داد Ùˆ در باغ کاشت . در 921ØŒ ابونصری هروی (ص 207Ù€ 208) دستورهایی برای کشت بنفشه (در ناØ‌یة هرات ) Ù…ÛŒ دهد. ÙˆÛŒ سه گونه بنفشه ذکر Ù…ÛŒ کند: «کبود، از صد برگ Ùˆ رسمی ØŒ ارغوانی ØŒ Ùˆ سفید» (ضمناً، در ص 223ØŒ یک «بنفشة کوهی » را هم ذکر کرده Ú©Ù‡ «نهال ÙˆÛŒ نیم ذرع Ù…ÛŒ شود Ùˆ Ú¯Ù„ آن ارغوانی Ùˆ خوشبوی است »). اعتمادالسلطنه در المآثر Ùˆ الا´ثار ØŒ Ú©Ù‡ شرØ‌ ابداعات Ùˆ دستاوردهای چهل سال نخست سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (1264Ù€1313) است ØŒ به کشت «سه رنگ بنفشة ایرانی پُرپَر» Ùˆ وارد کردن Ùˆ کاشتن «سه رنگ Ú¯Ù„ بنفشة فرنگی » در باغهای تهران Ù…ÛŒ بالد (ج 1ØŒ ص 136).

«بنفشة فرنگی » ÙˆØ‌Ø´ÛŒ ØŒ arvensis var. V. tricolor ØŒ در بیشه ها Ùˆ چمنزارها در شمال ØŒ شمال غرب Ùˆ مغرب ایران Ùˆ نیز در نواØ‌ÛŒ البرز Ùˆ تهران Ù…ÛŒ روید (رجوع کنید به قهرمان ØŒ ج 6ØŒ Ø´ 794). «بنفشة فرنگی »، Ú†Ù‡ خودرو Ú†Ù‡ پرورشی ØŒ بی بوست . گونة پرورشی «دو رَگه »، hortensis var. V. tricolor ØŒ گرچه ØŒ همچنان Ú©Ù‡ اعتمادالسلطنه تصریØ‌ کرده ØŒ Ú¯Ù„ باغیِ نسبتاً تازه واردی در ایران است ØŒ Ùˆ هر چند مانند نیای ÙˆØ‌Ø´ÛŒ خود بی بوست ØŒ ولی در ایران بسیار Ù…Ø‌بوب Ùˆ مقبول گشته است ØŒ شاید از آن رو Ú©Ù‡ گلهای آدمْ روی آن (برخی به ظاهر بشّاش Ùˆ برخی گویی در اندیشه ) Ú©Ù‡ در اوایل بهار Ù…ÛŒ شکفند، جشن Ùˆ شادمانی نوروزی را به خاطر Ù…ÛŒ آورند.

پزشکان Ù€ گیاهداروشناسان دورة اسلامی ØŒ Ú©Ù‡ عموماً توجهی به گوناگونی گیاهشناختی بنفشه های بومی نداشته اند، خواص درمانی بسیاری برای بنفشه / بنفسج به طور Ú©Ù„ÛŒ ØŒ ذکر کرده اند (در مآخذ عربی ØŒ بنفشه را گاهی فُرفیر/ فِرفیر هم نامیده اند؛ از یونانی porphyra به معنای «رنگ ارغوانی »). خلاصه ای از این خواص به نقل ابن بیطار (ج 1ØŒ ص 14Ù€15) از جالینوس Ùˆ دیوسکوریدس Ùˆ تنی چند از Ø‌کیمان دورة اسلامی چنین است : (ضماد برگ آن تنها یا با آرد جو) مبرّد است و، لذا، سودمند برای تسکین آماسهای گرم ØŒ مثلاً ورم گرم چشم Ùˆ التهاب معده (جالینوس Ùˆ دیوسکوریدس )Ø› (خوردن ( عصاره ) Ú¯Ù„ آن با آب ) برای خناق Ùˆ اُمّالصِبیان (دیوسکوریدس )Ø› (ضماد بنفشة تازه بر روی سر Ùˆ پیشانی ) مسکن سر درد ناشی از گرمی ØŒ Ùˆ (خوردن آن با شکر) مُسهلی قوی است (Ø‌ُبَیش بن الØ‌سن دمشقی )Ø› (آشامیدن شربتی از Ú¯Ù„ بنفشه Ùˆ شکر) سودمند برای ذات الجنب ØŒ سرفه Ùˆ شَوْصَه (ابن ماسویه )Ø› (شربت آن ) مدرّ بول است Ùˆ سودمند برای درد کُلیه (ابن سینا)Ø› (خوردن یا بوییدن Ú¯Ù„ تازة آن ) Ù…Ø‌لّل آماسها، سودمند برای سرفة ناشی از Ø‌رارت ØŒ منوّمی معتدل ØŒ Ùˆ مسکن سردرد عارض از صفراء Ùˆ خونِ «Ø‌ِرّیف » (تند، سوزان ) (مسیØ‌ بن Ø‌ÙŽÚ©ÙŽÙ… )Ø› (مربّای Ú¯Ù„ بنفشه ) ملیّن گلو Ùˆ Ø´Ú©Ù… است ولی معده را سست Ùˆ شهوت را ساقط Ù…ÛŒ کند (رازی )Ø› (برگ بنفشه ) برای جَرَب صفراوی Ùˆ دَمَوی خوب است ØŒ (Ú¯Ù„ آن ) برای زکام Ùˆ «نَزَلاتی Ú©Ù‡ به سینه Ù…ÛŒ ریزد»، Ùˆ (روغن آن با مصطکی ) برای آماس صفراوی میان انگشتان (شریف ادریسی ).

اخوینی بخاری (متوفی 373ØŸ)ØŒ مؤلف کهنترین پزشکی نامة فارسی موجود، هدایة المتعلّمین فی الطّب ØŒ موارد کاربرد بسیاری برای بنفشه ذکر کرده Ú©Ù‡ برخی از آنها در تألیفات پیشینیان او دیده نمی شود Ùˆ اØ‌تمالاً Ø‌اصل تجارب شخصی اوست ØŒ مثلاً: در ضمادی بر روی جایگاه کبد برای درمان یرقان (ص 467)Ø› در جوشانده ای به عنوان نشستْ شویه برای درمان سرطان زهدان (ص 538) Ùˆ برای رفع تب ناشی از همّ Ùˆ غم (ص 654)Ø› چکانیدن روغن بنفشه در گوش برای بیرون آوردن جانوری Ú©Ù‡ به درون آن رفته باشد (ص 287)Ø› Ùˆ خوردن «بنفشة پرورده » (به شِکَر) با کشکاب برای درمان آماس مثانه (ص 501). در اØ‌ادیث مذهبی شیعیان نیز تأکید بر منافع بنفشه یافته Ù…ÛŒ شود؛ مثلاً عَلاّ مة مجلسی در بØ‌ار الانوار (ج 59ØŒ ص 221Ù€223) اشارات عدیدی به این منافع را روایت کرده است ØŒ از جمله : «اگر مردم Ù…ÛŒ دانستند در بنفشه Ú†Ù‡ ( منافعی ) است ØŒ ( شربت ) آن را جرعه جرعه Ù…ÛŒ آشامیدند» (مَرْوی از رسول اکرم ØŒ صلّی اللّه علیه وآله وسلّم )Ø› «Ø‌رارت تب را با بنفشه Ùˆ آب سرد بشکنید» (مروی از علی بن ابی طالب ØŒ علیه السّلام )Ø› «برتری ( روغن ) بنفشه بر ( دیگر ) روغنها مانند برتری اسلام است بر ( دیگر ) ادیان «(مروی از Ø‌سین بن علی ØŒ علیه السّلام )Ø› «روغن بنفشه دماغ را تقویت Ù…ÛŒ کند» (مروی از همو).

آنچه از این موارد استعمال سنتی امروزه در ایران باقی مانده این است که گاهی دمکردة گُل بنفشة تنها را به عنوان تب بُر می خورند، ولی معمولاً دمکردة مخلوطی از گل بنفشه و چند گیاه دیگر را به کار می برند. یکی از رایجترین این دمکرده های مرکّب «چهار گل » نام دارد، یعنی بنفشه ، نیلوفر آبی ، پنیرک و گل کدو، که به عنوان تب بر، «خُنَکی »، و برای سینه درد به کار می رود. همین ترکیب به اضافة ترنجبین ، علاوه بر خواص پیشین ، مسهل سبُکی نیز هست .

منابع : ابن بیطار، الجامع لِمفردات الادویة Ùˆ الاغذیة ØŒ بولاق 1291Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ابوریØ‌ان بیرونی ØŒ کتاب الصیدنة فی الطّب ØŒ چاپ عباس زریاب ØŒ تهران 1370 Ø´ Ø› قاسم بن یوسف ابونصری هروی ØŒ ارشاد الزراعة ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد مشیری ØŒ تهران 1346 Ø´ Ø› ربیع بن اØ‌مد اخوینی بخاری ØŒ هدایة المتعلمین فی الطّب ØŒ چاپ جلال متینی ØŒ مشهد 1344 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مد Ø‌سن بن علی اعتمادالسلطنه ØŒ الما´ثر Ùˆ الا´ثار ØŒ چهل سال تاریخ ایران ØŒ چاپ ایرج افشار، ج 1ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› بندهش ØŒ ( گردآوری ) فرنبع دادگی ØŒ ترجمة مهرداد بهار، تهران 1369 Ø´ ØŒ شمس الدین Ù…Ø‌مد Ø‌افظ ØŒ دیوان ØŒ چاپ پرویز ناتل خانلری ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› مصلØ‌ بن عبدالله سعدی ØŒ کلیات سعدی ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد علی فروغی ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن مسعود سوزنی ØŒ دیوان ØŒ چاپ ناصرالدین شاه Ø‌سینی ØŒ تهران 1338 Ø´ Ø› Ø‌بیب الله بن Ù…Ø‌مد علی قاآنی ØŒ دیوان ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› اØ‌مد قهرمان ØŒ فلور ایران ØŒ تهران ØŒ ج 1ØŒ 1357Ø´ ØŒ ج 6ØŒ 1363 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدباقربن Ù…Ø‌مدتقی مجلسی ØŒ بØ‌ارالانوار ØŒ بیروت 1403/1983Ø› اØ‌مدبن قوص منوچهری ØŒ دیوان ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد دبیرسیاقی ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› اØ‌مدبن عبدالوهاب نویری ØŒ نهایة الارب فی فنون الادب ØŒ قاهره ( بی تا. ) Ø›

Ahmad Parsa, Flore de l'Iran , I, Tehran 1951.

/ هوشنگ اعلم /