بنفش ، نوعی سنگ معدنی بلوری با ترکیب شیمیایی ZrSiO . انواع شفاف آن به دلیل پراکنش نور و زیاد بودن ضریب شکست ، که با ضریب شکست الماس قابل مقایسه است ، از قدیم به عنوان جواهر به کار می رفته است (رجوع کنید به بریتانیکا ، ج 7، ص 976). انواع رنگین و بی رنگ بلور بنفش به مرور زمان مات و کدر می شود (ادیب ، ص 183). این سنگ در دمای بسیار بالا ذوب می شود و امروزه آن را در ساخت واکنشگرها، مواد نسوز، شیشه های مقاوم در برابر گرما و اسید به کار می برند. همچنین از برخی انواع آن به عنوان جواهر استفاده می کنند (بوسف و افیموف ، ص 269).

نام علمی این سنگ ، زیرکون ، از واژة فارسی زرگون برگرفته شده و به زبانهای اروپایی وارد شده است ؛ امروزه این نام نه فقط به نوع زردرنگ آن (رجوع کنید به ادامة مقاله )، بلکه به انواع دیگرش نیز اطلاق می شود. نام عنصر فلزی زیرکونیوم از همین واژه گرفته شده است .

ظاهراً از دوران بسیار قدیم از این سنگ استفاده می شده است ، چنانکه برخی سنگ کدکد مذکور در عهدعتیق را از انواع بنفش دانسته اند (رجوع کنید به د. جودائیکا ، ج 13، ستون 1011)، ولی در منابع قدیمیِ سنگ شناسی ، از جمله کتاب الاحجار ، منسوب به ارسطو، نامی از این سنگ برده نشده است . کسانی نیز، بنفش یا انواعی از آن را از اشباه یا انواعِ دیگر گوهرها (چون بیجاده ، یاقوت ، بَلَخش ) به حساب آورده اند (تیفاشی ، ص 95،98؛
محمدبن منصور، ص 240؛
نصیرالدین طوسی ، ص 40؛
ابن اکفانی ، ص 6).

مسعودی در مروج الذهب (ج 2، ص 436ـ437) سنگی به نام اسباذچشم (شاید اسباذشت ، از انواع بنفش رجوع کنید به ادامة مقاله ) ذکر کرده که آن را در اسکندریه از دریا به دست می آوردند و از آن نگین انگشتری می ساختند و آن را از جمله جواهرات گنجینة اسکندر می دانستند.

تیفاشی (ص 98ـ99) بنفش را سنگ مستقلی دانسته و چهار نوع برای آن ذکر کرده است : ماذنبی ( مادهنی / ماذینی / بادینی ) به رنگ سرخ روشنِ شفاف ؛
بنفسجی به رنگ بنفش ؛
اسبادشت / اسباذشت به رنگ زرد روشن ؛
و بنفش الرَطْب به رنگ سرخ تیره . وی برترین نوع آن را ماذنبی ذکر کرده که به یاقوت * شبیه است . بنفش الرطب ، اسباذشت و بنفسجی بترتیب در مراتب بعدی جای دارند. دربارة وجه تسمیة ماذنبی ، نیز داستانی ذکر کرده است که به نظر درست نمی آید.

نصیرالدین طوسی ، بنفش ذهبی را ـ همچون کرکند، کرکهن و جربز ( گربز ) ـ شبیه به یاقوت بهرمانی دانسته و دربارة آنها نوشته که وزن (چگالی ) آنها کمتر از یاقوت است و یاقوت همة آنها را می خراشد ولی هیچیک نمی توانند یاقوت را بخراشند و در قدیم آنها را به قیمت یاقوت می فروختند تا گوهریی در عهد مهدی عباسی برآن واقف شد و این اشباه را بر آتش نهاد و هرچه یاقوت نبود سوخت . او رنگ بنفش ذهبی را چون رنگ آتش آمیخته با دود ذکر کرده است (همانجا). عبدالله بن علی کاشانی این اطلاعات را عیناً در عرایس الجواهر آورده است (ص 34ـ 35). شمس الدین محمدبن ابیطالب انصاری دمشقی ، از بلیناس نقل کرده که ماذنبی ارزشی اندکی پایین تر از یاقوت داشته است . وی عیناً همان تقسیم بندی تیفاشی را ذکر کرده ، و باز به نقل از بلیناس می گوید که بلخش (رجوع کنید به لعل * ) و سیلی و بنفش و مانند آنها، همه برای آنکه یاقوت شوند بسته می شوند، لیکن کمی یا بسیاری رطوبت آنها را از یاقوت شدن باز می دارد. او برخلاف نصیرالدین طوسی می نویسد که تنها این سنگها همانند یاقوت در برابر آتش پایدارند (ص 97ـ98).

ابن اکفانی نیز همان چهار نوع را که تیفاشی ذکر کرده یاد می کند؛
در جایی آن را همان بیجاده * (بجادق ؛
بجاذی ) ودر جای دیگر از اشباه بلخش می داند جز آنکه بلخش تیره تر است (ص 17ـ 18، 85). او نیز ماذنبی را بهترین نوع بنفش دانسته است (ص 85).

محمدبن منصور در گوهرنامه (ص 240ـ241)، بنفش و بیجاده را از اشباه یاقوت و اقسام آن را نزدیک به لعل دانسته ، با این تفاوت که بنفش «به کبودت اَمیَل است ». وی نیز همان چهارنوع را برای بنفش برشمرده و معدن آن را همان معدن لعل دانسته است و از لحاظ ارزش همان ترتیب تیفاشی را قائل شده و قیمت این انواع را حدود یک چهارم قیمت لعل دانسته است .

دربارة خواص درمانی بنفش مطالب اندکی نوشته شده است . تیفاشی قطع خونریزی بینی را با استعمال اسباذشت ، از خارج از بینی (احتمالاً مالیدن سودة آن )، از خواص آن می داند (ص 99).ابن اکفانی (ص 19) به نقل از ارسطو نوشته است که هرگاه شخص بیست جو از ( سودة ) آن بخورد، خوابهای بد نمی بیند و نگاه کردن مدام به آن نور چشم را کم می کند، و از ابن ابی الاشعث نقل می کند که سبب تحریک شهوت می شود. ابن اکفانی همچون تیفاشی به تأثیر آن در قطع خونریزی بینی اشاره می کند (همانجا).

معادن بنفش را در بدخشان ، سرندیب (سریلانکا)، افرنج (اروپا) و خراسان ذکر کرده اند (همان ، ص 18ـ19؛
بکران ، ص 99). زیرکون امروزه از نقاط مختلف قاره های آسیا، استرالیا، امریکا و اروپا به دست می آید.

---

منابع :
(1) ابن اکفانی ، نخب الذخائر فی احوال الجواهر ، چاپ انستاس ماری کرملی ، قاهره 1939، چاپ افست قاهره ( بی تا. ) ؛
(2) داریوش ادیب ، جهان جواهرات ، ج 1، تهران 1369 ش ؛
محمدبن نجیب بکران ،

(3) جهان نامه ، چاپ محمدامین ریاحی ، تهران 1342 ش ؛
(4) احمدبن یوسف تیفاشی ، کتاب ازهار الافکار فی جواهر الاحجار ، چاپ محمدیوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی ، قاهره 1977؛
(5) محمدبن ابی طالب دمشقی ، نخبة الدهر فی عجائب البرّ و البحر ، ترجمة حمید طبیبیان ، تهران 1357 ش ؛
(6) محمد زاوش ، کانی شناسی در ایران قدیم ، تهران 1348 ش ؛
(7) عبدالله بن علی کاشانی ، عرایس الجواهر و نفایس الاطایب ، چاپ ایرج افشار، تهران 1345 ش ؛
(8) محمدبن منصور، گوهرنامه ، چاپ منوچهر ستوده ، در فرهنگ ایران زمین ، ج 4 (1335 ش )؛
(9) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذّهب و معادن الجوهر ، چاپ با ترجمة فرانسوی باربیه دومنار و پاوه دوکورتی ، پاریس 1861ـ1877، چاپ افست تهران 1970؛
(10) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، تنسوخ نامة ایلخانی ، چاپ مدرس رضوی ، تهران 1348 ش ؛


(11) A. I. Busev and I. P. Efimov, Chemistry: definitions, notions, terminolgy , translated from Russian by V. A. Sipachev, Moscow 1987;
(12) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982, s.v. "Precious stones and jewelry. In the Bible" (by Uri Shrage Wدrzburger);
(13) The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1977, Macropaedia , s.v. "Gemstones. Zircon".

/ نگار نادری /