بَقّالی ، ابوالÙضل Ù…Øمدبن ابوالقاسم خوارزمی ملقب به آدمی ØŒ زین المشایخ Ùˆ ابن بایجÙÙˆÚ© Ø› ادیب ØŒ Ùقیه Ùˆ Ù…Ùسّر ØÙ†ÙÛŒ در قرن ششم. در490 در خوارزم متولد شد Ùˆ در همانجا به تØصیل پرداخت . جز زمخشری * Ú©Ù‡ بقالی از شاگردان سرشناس Ùˆ مبرّز او بوده (سمعانی ØŒ ج 2ØŒ ص 282Ø› یاقوت Øموی ØŒ ج 19ØŒ ص 5Ø› صÙَدی ØŒ ج 4ØŒ ص 340Ø› لکنوی ØŒ ص 162) در منابع از دیگر استادان ÙˆÛŒ نامی برده نشده است . او علوم معانی Ùˆ بیان ØŒ Ù†ØÙˆ Ùˆ لغت را از زمخشری ÙراگرÙت ØŒ Øدیث را هم از ÙˆÛŒ شنید Ùˆ از عالمان نامی زمان خود شد. بقالی در 538ØŒ پس از مرگ زمخشری ØŒ به عنوان عالمی جامع Ùˆ همتای استاد خود، به جای او به تدریس پرداخت (صÙدی Ø› یاقوت Øموی Ø› لکنوی ØŒ همانجاها؛ سیوطی ØŒ ج 1ØŒ ص 215). یاقوت Øموی (همانجا) اخلاق ØŒ اعتقاد Ùˆ دانش او را ستوده Ùˆ آورده است Ú©Ù‡ در ترسّل Ùˆ نقد شعر نیز دست داشته است . از کتابهای منسوب به او Ù…ÙØªØ§Ø Ø§Ù„ØªÙ†Ø²ÛŒÙ„ در تÙسیر قرآن ØŒ تقویم اللسان در Ù†Øو، الاعجاب در اÙعراب ØŒ البدایة (الهدایة ) در بلاغت ØŒ منازل العرب ØŒ Ø´Ø±Ø Ø§Ø³Ù…Ø§Ø¡Ø§Ù„Ù„Ù‘Ù‡ الØسنی ' ØŒ اسرار الادب Ùˆ اÙتخار العرب قابل ذکرند (یاقوت Øموی Ø› صÙدی ØŒ همانجاها؛ زرکلی ØŒ ج 6ØŒ ص 335). درگذشت او را در جرجانیة خوارزم به سال 562 (سمعانی Ø› یاقوت Øموی Ø› سیوطی ØŒ همانجاها) Ùˆ نیز در 561 (صÙدی ØŒ همانجا) نوشته اند. منابع : خیرالدین زرکلی ØŒ الاعلام ØŒ بیروت 1986Ø› عبدالکریم بن Ù…Øمد سمعانی ØŒ الانساب ØŒ ج 2ØŒ چاپ عبدالرØمان بن ÛŒØیی معلمی یمانی ØŒ Øیدرآباد دکن 1383/1963Ø› عبدالرØمان بن ابی بکر سیوطی ،بغیة الوعاة ÙÛŒ طبقات اللغویین Ùˆ النØاة ØŒ چاپ Ù…ØمدابوالÙضل ابراهیم ØŒ قاهره 1384/1964Ø› خلیل بن ایبک صÙدی ØŒ کتاب الواÙÛŒ بالوÙیات ØŒ ج 4ØŒ چاپ س . دیدرینغ ØŒ ویسبادن 1394/1974Ø› عبدالØÛŒ بن عبدالØلیم لکنوی ØŒ الÙوائد البهیة ÙÛŒ تراجم الØÙ†Ùیة ØŒ کراچی 1393؛یاقوت Øموی ØŒ معجم الادباء ØŒ مصر 1355Ù€1357/1936Ù€ 1938ØŒ چاپ اÙست بیروت ( بی تا. ) . / عبدالله کیانی Ùرید / NNN بقایا ØŒ در متون کهن Ùˆ متأخر به معنای بدهی مالیاتی مردم Ùˆ متراد٠«باقی » Ùˆ «بواقی ». اصطلاØاتی مانند Øاصل (بیهقی ØŒ ص 155ØŒ 157ØŒ 464Ø› عتبی ØŒ ص 457)ØŒ کسور (قمی ØŒ ص 30ØŒ 127Ø› الدÙستور ØŒ ج 2ØŒ ص 24)ØŒ دیون ( الدÙستور ØŒ ج 2ØŒ ص 14ØŒ 17ØŒ 26)ØŒ نقصان (میرزا سمیعا، ص 6Ø› قمی ØŒ ص 133Ø› نصیری ØŒ ص 46) Ùˆ Øساب چندین ساله (بیهقی ØŒ ص 350Ø› کاشانی ØŒ ص 196) گاه به همین معنی به کار Ù…ÛŒ رÙته است . با این Øال ØŒ گاه میان برخی از این واژه ها با باقی تÙاوتی وجود داشته است (مانند تÙاوت میان «Øاصل » Ùˆ «باقی » رجوع کنید به خوارزمی ØŒ ص 86). بقایا، همان گونه Ú©Ù‡ از معنای عام آن بر Ù…ÛŒ آید، تنها به نظام مالیاتی در دورة اسلامی منØصر نبوده ØŒ زیرا بر پایة گزارش طبری ØŒ پیش از اسلام نیز وجود داشته است . برای مثال ØŒ در دوران ساسانیان ØŒ برخی از پادشاهان در آغاز سلطنت خود، برای جلب رضایت عموم ØŒ بقایا را Ù…ÛŒ بخشیدند (طبری ØŒ سلسلة اول ØŒ ص 157ØŒ 866ØŒ 1064Ø› کریستن سن ØŒ ص 145). اما گاه برخی از این پادشاهان با مطالبة بقایا Ùشار زیادی بر مردم وارد Ù…ÛŒ ساختند (طبری ØŒ سلسلة اول ØŒ ص 1041). بنابراین ØŒ تا آنجا Ú©Ù‡ به تاریخ ایران پیش از اسلام مربوط Ù…ÛŒ شود، علت به وجود آمدن آن را باید در ناتوانی مردم از پرداخت مالیات یا ناتوانی دولت از گردآوری آن باز جست Ú©Ù‡ خود از Øوادث طبیعی مانند سیل Ùˆ زلزله ØŒ یا از هم گسیختگی امور در دوره های بØرانی ناشی Ù…ÛŒ شد؛ Øال آنکه در دورة اسلامی علت آن کاملاً متÙاوت Ùˆ دستÙÚ©Ù… تا اندازه ای متأثر از اعتقادات دینی بوده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). اگر Ú†Ù‡ به ضرس٠قاطع ØŒ نمی توان Ú¯Ùت Ú©Ù‡ در ایران پیش از اسلام Ú†Ù‡ واژه ای به جای باقی به کار Ù…ÛŒ رÙته است ØŒ اما Ù…ÛŒ توان اØتمال داد Ú©Ù‡ این واژه ماندگان /ماندکان (Ùره وشی ØŒ ص 80ØŒ 452) Ùˆ مانیذ/مانید (در جمع مکسر عربی : موانیذ/موانید) بوده Ú©Ù‡ تا سدة چهارم هجری در میان مردم قم متداول بوده است (قمی ØŒ ص 29ØŒ 102؛جوالیقی ØŒ ص 325). ÙتوØات سده های نخستین اسلام ØŒ سرزمینهای وسیعی در اختیار Øکومت اسلامی قرار داد Ú©Ù‡ بخش عمده ای از آنها به ایران Ùˆ روم شرقی تعلق داشت . رومیان خراج قلمرو خود را براساس گاهشماری قبطی Ùˆ شامی Ù…ÛŒ گرÙتند، Ùˆ در ایران مبنای Ù…Øاسبة خراج ØŒ سال یزدگردی نامیده شده Ú©Ù‡ هر دو شمسی بود. ایرانیان برای ثابت Ù†Ú¯Ù‡ داشتن مبدأ سال ØŒ در هر چهار سال یک روز را کبیسه Ù…ÛŒ کردند Ùˆ رومیان در هر 120 سال یک ماه را (متز، ج 1ØŒ ص 132Ù€133Ø› قس قلقشندی ØŒ ج 13ØŒ ص 56). به این ترتیب ØŒ در ایران نوروز مبدأ Ù…Øاسبة خراج بود، اما با ÙتوØات اسلام این نظام به هم خورد، زیرا مبنای گاهشماری٠مسلمانان سال قمری بود Ú©Ù‡ بتدریج تÙاوت ÙاØØ´ÛŒ با سال شمسی پیدا Ù…ÛŒ کرد، تا جایی Ú©Ù‡ خراج آغاز هر سال اسماً به سال قبل منسوب Ù…ÛŒ شد (قمی ØŒ ص 145Ø› قلقشندی ØŒ ج 13ØŒ ص 57ØŒ 69). قلقشندی Ùصلی از کتاب خود را به Ø´Ø±Ø Ø§ÛŒÙ† مسئله Ùˆ مشکلات ناشی از آن اختصاص داده است (ج 13ØŒ ص 54 Ù€ 79). به این ترتیب ØŒ اغلب در موعد خراج ØŒ کشاورزان Ùˆ زمینداران هنوز Ù…Øصول را برداشت نکرده بودند Ùˆ در نتیجه توانایی پرداخت خراج را نداشتند. این اختلا٠در شهرهای بزرگ Ú©Ù‡ به کشاورزی وابسته نبود، اهمیت چندانی نداشت ،اما در مناطقی Ú©Ù‡ زندگی اهالی اساساً برمبنای کشاورزی بود، دشواری بزرگی پدید Ù…ÛŒ آورد. این وضع ØŒ سازمان اداری خلاÙت را با دشواریهای زودرس روبرو کرد Ú©Ù‡ نمونه ای از آنها را در دوران عمربن خطاب ØŒ خلیÙØ© دوم (ØÚ© :13Ù€23) Ù…ÛŒ توان دید. به نوشتة مقریزی ØŒ خلیÙØ© دوم در نامه ای عمروعاص والی مصر را به تأخیر در ارسال خراج متهم کرد. ÙˆÛŒ در پاسخ ØŒ به مهلت خواستن مردم تا رسیدن Ù…Øصول اشاره کرد Ùˆ نوشت : «نخواستم مردم را وادار به Ùروش چیزی کنم Ú©Ù‡ خود به آن نیازمندند.» (مقریزی ØŒ ج 1ØŒ ص 78Ù€79). در دوران امویان Ùˆ عباسیان نیز با تقاضاهای مکرر مردم برای به تأخیر انداختن نوروز روبرو Ù…ÛŒ شویم (قلقشندی ØŒ ج 13ØŒ ص 56). اما خلÙا Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ ترسیدند چنین کاری مصداق آیة «اÙنَّما النَّسیی ٠زیادةٌ ÙÛŒ الکÙÙر» (توبه : 37) باشد، از آن خودداری کردند. پس عجیب نیست Ú©Ù‡ تنها دو خلیÙØ© عباسی به چنین کاری تن در دادند؛ یکی متوکل Ú©Ù‡ قبل از اقدام کشته شد (قلقشندی ØŒ ج 13ØŒ ص 55Ù€57)ØŒ دیگری معتضد Ú©Ù‡ Ùرمان داد کتابچه ای برای عقب انداختن نوروز نوشته شود Ùˆ براین اساس عید آن سال را نوروز معتضدی نامیدند (قلقشندی ØŒ ج 13ØŒ ص 56Ù€57Ø› قمی ØŒ ص 146Ø› گردیزی ØŒ ص 80). در آغاز خلاÙت عباسیان ØŒ مسئلة خراج سالهای قبل یا بقایا، مسئله ای Ùقهی شده بود. ابوØÙ†ÛŒÙÙ‡ گرÙتن خراج سالهای قبل را جایز نمی دانست (Ùضل الله بن روزبهان ØŒ ص 287)ØŒ اما قاضی ابویوس٠در کتاب الخراج Ú©Ù‡ آن را به خواست هارون الرشید (ØÚ© :170Ù€193) نوشت ØŒ بر آن بود Ú©Ù‡ باید خراج سالهای قبل را گرÙت (ابویوس٠قاضی ØŒ ص 15ØŒ 84Ø› نیز رجوع کنید به Ùضل الله بن روزبهان ØŒ همانجا). اگرچه در این کتاب از Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø¨Ù‚Ø§ÛŒØ§ یا باقی نشانی نمی توان یاÙت ØŒ اما ماجرای سال 181 قم ØŒ Ú©Ù‡ گزارش آن در مآخذ دیگر آمده است ØŒ بروشنی نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ این Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ù…ÛŒ بایست در آن دوران به کار رÙته باشد (قمی ØŒ ص 29Ù€31Ø› دینوری ØŒ ص 390). بنابراین ØŒ Ù…ÛŒ توان اØتمال داد Ú©Ù‡ اقدام هارون الرشید برای مطالبة بقایای 51 سال٠مردم قم (132Ù€181) مبتنی بر نظر قاضی ابویوس٠بوده است . این موضوع گذشته از جنبة اقتصادی آن همواره یکی از اهرمهای سیاسی Ù€ تبلیغاتی Øاکمان جدید در تثبیت موقعیت خویش بود Ùˆ به همین دلیل است Ú©Ù‡ به عنوان مثال ØŒ در مغرب قرن چهارم ØŒ ابوالÙØªØ Ù…Ù†ØµÙˆØ± (از خاندان بنی زیری : 362Ù€563) بقایای سال 382 را به مردم Ù…ÛŒ بخشد (ابن عذاری ،ج 1ØŒ ص 246Ø› هاپکینز، ص 100). رویدادهای بعد، تØول ظری٠و مهمی در معنای بقایا پدید آوردند Ú©Ù‡ در واقع از روند تکوین سلسله مراتب Ùئودالی سرچشمه Ù…ÛŒ گرÙت . بر اثر این روند، Ú©Ù‡ در ایران از قرن پنجم آغاز گشت ØŒ معنای واژة باقی از بدهی مردم به بدهی Øکمرانان یامقاطعان ولایات تغییر یاÙت . هر چند سابقة این معنا را پیشتر نیز Ù…ÛŒ توان یاÙت ØŒ مثلاً هنگام ÙØªØ Ù…ØµØ±ØŒ عواید اراضی به مزایده گذاشته شد Ùˆ به مدت چهار سال به Ù…ÙتقبّÙلین (کسانی Ú©Ù‡ اراضی را در ازای پرداخت خراج در اختیار Ù…ÛŒ گرÙتند) واگذار شد. اما پرداخت این خراج همیشه به تأخیر Ù…ÛŒ اÙتاد. مقریزی این مبالغ عقب اÙتاده را نیز «بواقی » Ùˆ گاه «باقی الدوله » خوانده است (ج 1ØŒ ص 82ØŒ 83ØŒ 86ØŒ 107). در سده های پنجم Ùˆ ششم ØŒ برخی از سلسله ها، گاه امکانات مالی وسیعی در اختیار دولتمردان بویژه وزیران ØŒ قرار Ù…ÛŒ دادند Ùˆ سپس به بهانة شکایات مکرر مردم اموال این اÙراد را به عنوان بقایا مصادره Ù…ÛŒ کردند (عتبی ØŒ ص 306ØŒ 329ØŒ 345ØŒ 457). اما در سده های دیگر مواردی وجود دارد Ú©Ù‡ وزیران نیز مردم را با طلب بقایا تØت Ùشار قرار Ù…ÛŒ دادند (روملو، ج 11ØŒ ص 309). به همین دلیل ØŒ گاه والیان Øکومتی برای رهایی مؤدیان٠مالیات Ù€ اعم از متصدیان گردآوری مالیات Ùˆ مردم Ù€ دÙاتر مالیاتی را Ù…ÛŒ سوزاندند (جهشیاری ØŒ ص 191Ø› آقسرائی ØŒ ص 37). بنا بر عتبة الکتبه ØŒ در دوران سلاجقه ØŒ گاه بقایا جزو ارزاق سادات به شمار Ù…ÛŒ رÙته است (منتجب الدین بدیع ØŒ ص 47). در دورة سلاجقة روم نیز «بقایا خراج » Ùˆ «باقی » به کار رÙته است (ابن بی بی ØŒ ص 66Ù€68). برخی از منابع بقایای دورة مغول را با مالیاتهای اضاÙÛŒ یا زواید یکی دانسته اند (رجب زاده ØŒ ص 145). اما با آنکه بقایا دستاویزی برای مطالبات مالی مکرر از مردم شده بود، نمی توان آن را در ردی٠مالیاتهای اخیر قرار داد. دردوران مغول ØŒ به سبب وقÙÙ‡ ای Ú©Ù‡ در تکامل مالکیت Ùئودالی پیش آمده بود (پطروشÙسکی ØŒ ج 1ØŒ ص 119)ØŒ بقایا گاه به بدهی متولیان Ùˆ متصرÙان اراضی Ùˆ گاه به بدهی مردم اطلاق Ù…ÛŒ شده است (جوینی ØŒ ج 2ØŒ ص 274Ø› شمس منشی ØŒ ج 2ØŒ ص 212Ø› پطروشÙسکی ØŒ ج 2ØŒ ص 669ØŒ 682). در این دوره ØŒ واژة بقایا به معنای بخش٠وصول نشدة Ù‚ÙÙ¾Ú†Ùور (مالیات دام Ùˆ گاهی هم خراج ) به کار رÙته است (رشیدالدین Ùضل الله ØŒ 1358ØŒ ص 247Ø› همو، 1362ØŒ ج 2ØŒ ص 1027). در کنار Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø¨Ø§Ù‚ÛŒ ØŒ اصطلاØاتی چون «عجز»، «اضاÙت » Ùˆ «تکمله » به کار رÙته است . بنا بر منابع ØŒ عجز به معنای «مالی Ú©Ù‡ تØصیل آن متعذر باشد» به کار Ù…ÛŒ رÙته (شمس الدین آملی ØŒ ج 1ØŒ ص 328Ø› نیز رجوع کنید به مقریزی ØŒ ج 1ØŒ ص 77) Ùˆ مراداز اضاÙت ØŒ مالی بیش از مبلغ مقرر بوده (شمس الدین آملی ØŒ ج 1ØŒ ص 320) Ùˆ تکمله به Ù…Ùهوم تکمیل مالیات با سرشکن کردن باقی آن بر بقیة اÙراد به کار Ù…ÛŒ رÙته است (صابی ØŒ ص 68). بنابراین ØŒ عبارت «عجز به باقی آوردند» بسیار رایج ،و به معنای ناتوانی مردم از پرداخت خراج به سبب Øوادث طبیعی بود (عتبی ØŒ ص 338Ø› شمس منشی ØŒ ج 1ØŒ جزء دوم ØŒ ص 472). به Ú¯Ùتة شمس الدین آملی (ج 1ØŒ ص 313) Ùˆ مازندرانی (ص 46) هنگامی Ú©Ù‡ «جمع از خرج زیاده » بود، Ø´Ú©ÛŒ وجود نداشت Ú©Ù‡ بر عامل چیزی «باقی » است Ùˆ «بیرون از باقی با عامل مطالبتی » نبود. همچنین مازندرانی Ùصلی از کتاب خود را به بØØ« دربارة «باقی Ùˆ زیاده » اختصاص داده است (ص 43Ù€51). در عصر ممالیک (648Ù€ 923) واژة باقی به بازماندة مالیات Ù…ÙقطÙعان «اقطاع استغلال » اطلاق Ù…ÛŒ شد (قلقشندی ØŒ ج 13ØŒ ص 117). بر پایة منابع ØŒ به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ بقایا بیشتر به جنس پرداخت Ù…ÛŒ شده تا نقد، اما در منابع متأخرتر، به جنسی Ùˆ نقدی بودن بقایا ØªØµØ±ÛŒØ Ø´Ø¯Ù‡ است (میرزا سمیعا، ص 36Ø› اØمد میرزا قاجار، ص 98ØŒ 163Ø› سیاق معیشت در عصر قاجار ØŒ ج 2ØŒ ص 317ØŒ 381). متصدیان وصول آن دارای مناصبی مانند عامل ØŒ Ù…Øصل ØŒ مستوÙÛŒ Ùˆ جهبذ بودند، اما نخستین منصب مستقلی Ú©Ù‡ با بقایا سروکار داشت در دورة صÙÙˆÛŒ دیده Ù…ÛŒ شود. در این دوران گاه از بقایا به «باقی٠دیوان » تعبیر شده است (منجم یزدی ØŒ ص 94). منصب «نویسندة بقایا» (میرزا سمیعا، ص 62) یا «مستوÙÛŒ بقایا» بسیار معتبر بود Ùˆ صاØب این منصب موظ٠بود Ú©Ù‡ باقی مالیات یا اموال دیوانی سالهای گذشته را از رعایا Ùˆ ضابطان Ùˆ مستأجران دریاÙت کند؛ Ùˆ این موارد نشان دهندة گسترش Øوزة مسئولیتهای ÙˆÛŒ است (نصیری ØŒ ص 62). همچنین «مستوÙیان » ممالک موظ٠بودند «بقایای ممالک » را براساس «دÙتر بقایا» Ù…Øاسبه کنند Ùˆ به نظر «مستوÙÛŒ بقایا» برسانند (اسکندر منشی ØŒ ج 2ØŒ ص 1013). از ده مستوÙÛŒ این دوران ØŒ دو تن مستوÙÛŒ بقایا بودند Ùˆ گاه مستوÙÛŒ بقایا به مستوÙÛŒ الممالک ارتقا Ù…ÛŒ یاÙت (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 162ØŒ 206). اما سوءاستÙادة Øاکمان ولایات چند بار به ØØ°Ù Ùˆ برقراری Ùˆ سرانجام Øذ٠این منصب انجامید (نصیری ØŒ همانجا) Ùˆ دیگر نشانی از آن نمی یابیم Ø› Ú†Ù‡ در دورة نادر هرگاه Ú©Ù‡ مأموران مالی Ùˆ Øاکمان ولایات نمی توانستند همة مالیاتها را جمع کنند خود ملزم به پرداخت کسری Ù…ÛŒ شدند (آرونوا Ùˆ اشراÙیان ØŒ ص 292)ØŒ ازینرو Ù…Øصلان برای گرÙتن این باقی گسیل Ù…ÛŒ شدند (کلانتر، ص 20ØŒ 26Ù€27). در دوران قاجار، گسترش تشکیلات اداری کشور از یک سو Ùˆ گسترش هر Ú†Ù‡ بیشتر معنای باقی یا بقایا از سوی دیگر، به تشکیل «وزارت بقایا» Ùˆ منصب «وزیر بقایا» انجامید. در این دوران ØŒ به کسری هر نوع مالیاتی باقی یا بقایا اطلاق Ù…ÛŒ شد («بقایای مالیاتی شرکت سهامی قالی باÙÛŒ »، سند Ø´ Ùیش 00130008ØŒ Ù…ØÙ„ در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران ØŒ 103ب ا Ø¢ Ø¢ ا، Ø´ 240000856ØŒ Ùˆ نمونه های بسیار دیگر؛ مجموعة اسناد Ùˆ مدارک Ùرخ خان امین الدوله ØŒ ج 5ØŒ ص 268Ø› Ùˆ نیز منابع دیگر همین مقاله ). به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ در دوران قاجار، پیش از عنوان «وزیر بقایا» (مظÙرالدین قاجار، ج 1ØŒ ص 10ØŒ 265Ø› سپهر، ص 253Ø› امین الدوله ØŒ ص 12Ø› نظام السلطنه ماÙÛŒ ØŒ ج 1ØŒ ص 257Ø› اعتمادالسلطنه ØŒ 1363Ø´ ØŒ ص 320ØŒ 381Ø› صدیق الممالک ØŒ ص 263ØŒ 339ØŒ 385ØŒ 392Ø› اعتمادالسلطنه ØŒ 1363Ù€1367Ø´ ØŒ ج 3ØŒ ص 2045Ø› مستوÙÛŒ ØŒ ج 1ØŒ ص 370ØŒ 428ØŒ 489ØŒ ج 2ØŒ ص 23) عنوان «امین بقایا» (صدیق الممالک ØŒ ص 325ØŒ 343ØŒ 362Ø› سدیدالسلطنه ØŒ ص 139ØŒ140) به کار Ù…ÛŒ رÙته Ú©Ù‡ بعدها سÙمت زیردست وزیر بقایا را پیدا کرده است . تعبیر «معتمد بقایا» نیز در همین دوران به کار رÙته است (نظام السلطنه ماÙÛŒ ØŒ ج 1ØŒ ص 282ØŒ 284). شغل اصلی وزیر بقایا به Ú¯Ùتة مستوÙÛŒ «گذراندن Øساب صاØبجمعان Ùˆ اØیاناً وصول بقایای آنها» یعنی «باقی دار»ها ( سیاق معیشت در عصر قاجار ØŒ ج 2ØŒ ص 357ØŒ 396Ø› قس دهخدا، ذیل «باقی ») بود؛ بنابراین ØŒ «مدعی العموم دولت » به شمار Ù…ÛŒ رÙت . در آغاز، متصدی این منصب را «داروغة دÙتر استیÙا» لقب داده بودند Ú©Ù‡ وظای٠خود را به Ú©Ù…Ú© Ùرّاشانی چند اجرا Ù…ÛŒ کرد (مستوÙÛŒ ØŒ ج 1ØŒ ص 370ØŒ پانویس 1). امین بقایا Ùˆ وزیر بقایا زیر نظر وزیر دÙتر (متصدی دÙتر جمع Ùˆ خرج ) کار Ù…ÛŒ کردند. از «دستورالعمل »ها (کتابچه ای شامل مجموعة مقررات مالیاتی سالانة Øاکمان ولایات ) بعد از جمع Ùˆ خرج اولیه مبلغی با عنوان «باقی دستورالعمل » Ù…ÛŒ ماند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ بایست صر٠هزینه های Ù…ØÙ„ÛŒ Ù€ مربوط به ولایت Ù€ Ù…ÛŒ شد. سپس جمع Ùˆ خرج دیگری صورت Ù…ÛŒ گرÙت Ú©Ù‡ مبلغ باقیمانده را «باقی تØت دستورالعمل » یا «باقی تØت کتابچة دستورالعمل » Ù…ÛŒ نامیدند (مستوÙÛŒ ØŒ ج 1ØŒ ص 422ØŒ 434) Ùˆ موارد مصر٠این باقی ØŒ هزینه های Ùوق العادة بیوتات سلطنتی ØŒ Ùˆ گاه اØداث ساختمانی تازه Ùˆ یا مخارج Ùوق العادة دولتی بود (مستوÙÛŒ ØŒ ج 1ØŒ ص 394ØŒ 422). به همین سبب ØŒ بخشی از خزانة مالیات را «خزانة بقایای مالیاتهای کشور» Ù…ÛŒ نامیدند. عواید این خزانه از باقی دستورالعملهای Øاکمان Ùˆ باقی مالیاتی دیگر سازمانهای کشور به دست Ù…ÛŒ آمد Ùˆ در واقع ØÚ©Ù… بودجه را داشت (مستوÙÛŒ ØŒ ج 1ØŒ ص 12ØŒ 393ØŒ ج 3ØŒ ص 479). «وزارت بقایا Ùˆ Ù…Øاسبات » به عنوان یکی از وزارتخانه ها Ùˆ ادارات دولتی (سپهر، ص 45) هر Ù‡Ùته جلسه ای با عنوان «مجلس وزارت بقایا» تشکیل Ù…ÛŒ داد Ùˆ به برخی عرایض وزارت رسیدگی Ù…ÛŒ کرد (اعتمادالسلطنه ØŒ 1363Ù€1367Ø´ ØŒ ج 3ØŒ ص 2100ØŒ 2045Ø› صدیق الممالک ØŒ ص 229). نام اعضای این وزارت گاه در برخی منابع ذکر شده است (اعتمادالسلطنه ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ص 50). واژة باقی در همین دوران در نظام مالیاتی دولت عثمانی نیز دیده Ù…ÛŒ شود Ùˆ کتاب دستور Ú©Ù‡ مجموعة آیین نامة مالی اداری دولت عثمانی است ØŒ در مادة 33 به «دÙاتر خلاصات شهریه Ùˆ دÙتر٠عموم Ù…Øاسبات » سال اشاره کرده Ùˆ نقصان این مالیاتها را «باقی » نامیده است ( الدÙستور ØŒ ج 2ØŒ ص 9،نیز رجوع کنید به ص 14ØŒ 17Ù€18ØŒ 21). در اواخر دورة قاجار، باقی ذیل مالیاتهای مستقیم ثبت Ù…ÛŒ شد. این واژه بر پایة شواهد موجود تا 1353 Ø´ در قانون مالیاتها به کار رÙته است ( رجوع کنید به ایران . قوانین واØکام ØŒ 1354 Ø´ ØŒ ص 296Ù€ 515Ø› همو، 1353 Ø´ ØŒ ص 187)Ø› اما در قانون مالیاتهای 1373 Ø´ نشانی از آن دیده نمی شود Ùˆ واژة بدهی جایگزین آن شده است (همو، 1373 Ø´ ØŒ ص 155). منابع : علاوه بر قرآن Ø› Ù… . ر. آرونوا Ùˆ Ú© . ز. اشراÙیان ØŒ دولت نادرشاه اÙشار ØŒ ترجمة Øمید امین ØŒ تهران 1356 Ø´ Ø› Ù…Øمودبن Ù…Øمد آقسرائی ØŒ تاریخ سلاجقه ØŒ یا، مسامرة الاخبار Ùˆ مسایرة الاخبار ØŒ چاپ عثمان توران ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› ابن بی بی ØŒ سلجوقنامه ØŒ یا، الاوامر العلائیه ÙÛŒ الامور العلانیه ØŒ چاپ Ù…Øمد جواد مشکور، تبریز 1350 Ø´ Ø› ابن عذاری ØŒ البیان المغرب ÙÛŒ اخبار اندلس والمغرب ØŒ چاپ کولن Ùˆ پرووانسال ØŒ بیروت 1400/1980Ø› یعقوب بن ابراهیم ابویوس٠قاضی ØŒ کتاب الخراج ØŒ بیروت 1399/1979Ø› اØمد میرزا قاجار، تاریخ عضدی ØŒ چاپ عبدالØسین نوایی ØŒ تهران 1355 Ø´ Ø› اسکندر منشی ØŒ تاریخ عالم آرای عباسی ØŒ تهران 1350 Ø´ Ø› Ù…ØمدØسن بن علی اعتمادالسلطنه ØŒ تاریخ منتظم ناصری ØŒ چاپ Ù…Øمداسماعیل رضوانی ØŒ تهران 1363Ù€1367 Ø´ Ø› همو، المآثرالا´ثار ØŒ در چهل سال تاریخ ایران ØŒ چاپ ایرج اÙشار، ج 1ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› علی بن Ù…Øمد امین الدوله ØŒ سÙرنامة امین الدّوله ØŒ با مقدمة علی امینی ØŒ چاپ اسلام کاظمیه ØŒ تهران 1354 Ø´ Ø› ایران . قوانین Ùˆ اØکام ØŒ قانون مالیاتهای مستقیم ØŒ تهران 1353 Ø´ Ø› همو، قانون مالیاتهای مستقیم 1373ØŒ تدوین غلامرضا Øجتی اشرÙÛŒ ØŒ تهران 1373 Ø´ Ø› همو، مجموعة قانون مالیاتهای مستقیم ØŒ گردآوری Ø±ÙˆØ Ø§Ù„Ù„Ù‡ وهمن ØŒ تهران ( 1354 Ø´ ) Ø› Ù…Øمدبن Øسین بیهقی ØŒ تاریخ بیهقی ØŒ چاپ علی اکبر Ùیاض ØŒ تهران 1371 Ø´ Ø› ایلیا پاولوویچ پطروشÙسکی ØŒ کشاورزی Ùˆ مناسبات ارضی در ایران عهد مغول ØŒ ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357 Ø´ Ø› موهوب بن اØمد جوالیقی ØŒ المعرّب من الکلام الاعجمیّ علی Øرو٠المعجم ØŒ چاپ اØمد Ù…Øمدشاکر، چاپ اÙست تهران 1966/1345Ø´ Ø› عطاملک بن Ù…Øمد جوینی ØŒ تاریخ جهانگشای جوینی ØŒ چاپ Ù…Øمدبن عبدالوهاب قزوینی ØŒ لیدن 1329Ù€ 1355/1911Ù€1937Ø› Ù…Øمدبن عبدوس جهشیاری ØŒ کتاب الوزراء والکتّاب ØŒ چاپ مصطÙÛŒ سقا، ابراهیم ابیاری Ùˆ عبدالØÙیظ شلبی ØŒ قاهره 1357/ 1938Ø› Ù…Øمدبن اØمد خوارزمی ØŒ Ù…ÙØ§ØªÛŒØ Ø§Ù„Ø¹Ù„ÙˆÙ… ØŒ چاپ ابراهیم ابیاری ØŒ بیروت 1404/1984Ø› الدستور: ترجمه من اللغة الترکیة الی العربیة ØŒ ترجمة نوÙÙ„ اÙندی نعمه الله نوÙÙ„ ØŒ چاپ خلیل اÙندی خوری ØŒ بیروت 1301Ø› علی اکبر دهخدا، لغت نامه ØŒ زیر نظر Ù…Øمدمعین ØŒ تهران 1325Ù€1359 Ø´ Ø› اØمدبن داوود دینوری ØŒ اخبارالطوّال ØŒ چاپ عبدالمنعم عامر، چاپ اÙست بغداد ( تاریخ مقدمه 1379/ 1959 ) Ø› هاشم رجب زاده ØŒ آئین کشورداری در عهد وزارت رشیدالدین Ùضل الله همدانی ØŒ تهران 1355 Ø´ Ø› رشیدالدین Ùضل الله ØŒ تاریخ مبارک غازانی ØŒ چاپ کارل یان ØŒ لندن 1358/1940Ø› همو، جامع التواریخ ØŒ چاپ بهمن کریمی ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› Øسن روملو، اØسن التواریخ ØŒ چاپ عبدالØسین نوائی ØŒ ج 11ØŒ تهران 1349 Ø´ Ø› عبدالØسین بن هدایت الله سپهر، مرآة الوقایع مظÙری Ùˆ یادداشتهای ملک المورخین ØŒ چاپ عبدالØسین نوائی ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø› Ù…Øمدعلی بن اØمد سدیدالسلطنه ØŒ سÙرنامة سدیدالسلطنه : التدقیق ÙÛŒ سیرالطریق ØŒ چاپ اØمد اقتداری ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› سیاق معیشت در عصر قاجار ØŒ سیاق اول : Øکمرانی Ùˆ ملکداری (مجموعه ÛŒ اسناد عبدالØسین میرزا ÙرمانÙرما) ØŒ چاپ منصوره اتØادیه Ùˆ سیروس سعدوندیان ØŒ تهران 1362Ù€1363 Ø´ Ø› Ù…Øمدبن Ù…Øمود شمس الدین آملی ØŒ نقائس الÙنون ÙÛŒ عرایس العیون ØŒ چاپ ابوالØسن شعرانی ØŒ تهران 1377Ø› Ù…Øمدبن هندوشاه شمس منشی ØŒ دستورالکاتب ÙÛŒ تعیین المراتب ØŒ چاپ عبدالکریم علی اوغلی علی زاده ØŒ مسکو 1964Ù€1976Ø› هلال بن Ù…Øسن صابی ØŒ رسوم دارالخلاÙØ© ØŒ چاپ میخائیل عوّاد، بیروت 1406/1986Ø› ابراهیم بن اسدالله صدیق الممالک ØŒ منتخب التواریخ ØŒ تهران 1366 Ø´ Ø› Ù…Øمدبن جریر طبری ØŒ تاریخ الرسل والملوک ØŒ چاپ دخویه ØŒ لیدن 1879Ù€1896ØŒ چاپ اÙست تهران 1965Ø› Ù…Øمدبن عبدالجبار عتبی ØŒ ترجمة تاریخ یمینی ØŒ از Ù†Ø§ØµØ Ø¨Ù† ظÙر جرÙادقانی ØŒ چاپ جعÙر شعار، تهران 1357 Ø´ Ø› بهرام Ùره وشی ØŒ Ùرهنگ Ùارسی به پهلوی ØŒ تهران 1358 Ø´ Ø› Ùضل الله بن روزبهان ØŒ سلوک الملوک ØŒ چاپ Ù…Øمدعلی موØد، تهران 1362 Ø´ Ø› اØمدبن علی قلقشندی ØŒ ØµØ¨Ø Ø§Ù„Ø§Ø¹Ø´ÛŒ ØŒ قاهره ( تاریخ مقدمه 1383/ 1963 ) Ø› Øسن بن Ù…Øمد قمی ØŒ کتاب تاریخ قم ØŒ ترجمة Øسن بن علی قمی ØŒ چاپ جلال الدین طهرانی ØŒ تهران 1361 Ø´ Ø› عبدالله بن Ù…Øمد کاشانی ØŒ تاریخ اولجایتو ØŒ چاپ مهین همبلی ØŒ تهران 1348 Ø´ ؛آرتور امانوئل کریستن سن ØŒ ایران در زمان ساسانیان ØŒ ترجمة رشید یاسمی ØŒ تهران 1351 Ø´ Ø› Ù…Øمد کلانتر، روزنامة میرزامØمد کلانتر Ùارس ØŒ چاپ عباس اقبال آشتیانی ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› عبدالØÛŒ بن ضØاک گردیزی ØŒ زین الأخبار ØŒ چاپ عبدالØیّ Øبیبی ØŒ تهران 1347 Ø´ Ø› عبدالله بن Ù…Øمد مازندرانی ØŒ رسالة Ùلکیّه ØŒ چاپ والترهینتس ØŒ ویسبادن 1331/ 1952Ø› آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری ØŒ ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران 1364 Ø´ Ø› مجموعة اسناد Ùˆ مدارک Ùرخ خان امین الدوله ØŒ ج 5ØŒ چاپ کریم اصÙهانیان ØŒ علی اصغر عمران Ùˆ قدرت الله روشنی ØŒ تهران 1357 Ø´ Ø› عبدالله مستوÙÛŒ ØŒ Ø´Ø±Ø Ø²Ù†Ø¯Ú¯Ø§Ù†ÛŒ من ØŒ یا، تاریخ اجتماعی Ùˆ اداری دورة قاجاریه ØŒ تهران 1360 Ø´ Ø› مظÙرالدین قاجار، شاه ایران ØŒ سÙرنامة Ùرنگستان ØŒ ج 1: سÙراول ØŒ چاپ امیرشیرازی ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› اØمدبن علی مقریزی ØŒ کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والا´ثار، المعرو٠بالخطط المقریزیّة ØŒ بولاق 1270ØŒ چاپ اÙست قاهره ( بی تا. ) Ø› علی بن اØمد منتجب الدین بدیع ØŒ کتاب عتبة الکتبه : مجموعة مراسلات دیوان سلطان سنجر، چاپ Ù…Øمد قزوینی Ùˆ عباس اقبال ØŒ تهران 1329 Ø´ Ø› جلال الدین Ù…Øمد منجم یزدی ØŒ تاریخ عباسی ØŒ یا، روزنامة ملاجلال ØŒ چاپ سی٠الله ÙˆØیدنیا، تهران 1366 Ø´ Ø› میرزا سمیعا، تذکرة الملوک ،چاپ Ù…Øمد دبیرسیاقی ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø› علی نقی نصیری ØŒ القاب Ùˆ مواجب دورة سلاطین صÙویه ØŒ چاپ یوس٠رØیم لو، مشهد 1372 Ø´ Ø› Øسین قلی نظام السلطنه ماÙÛŒ ØŒ خاطرات Ùˆ اسناد Øسین قلی خان نظام السلطنه ماÙÛŒ ØŒ چاپ معصومه ماÙÛŒ ... ( Ùˆ دیگران ) ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› جی .ا٠.Ù¾ÛŒ . هاپکینز، النظم الاسلامیة ØŒ ترجمة امین توÙیق طیبی ØŒ تونس 1980. / نادیا برگ نیسی / NNNبقایی بخارایی ØŒ Ù…Øمدعار٠، سخنور Ùارسیگوی قرن دهم Ùˆ یازدهم . در بخارا دیده به جهان گشود، همانجا به تØصیل علم پرداخت Ùˆ از شاگردان ممتاز مولانا عبدالرØمان Ù…ÙØ´ÙÙ‚ÛŒ * بود (نقوی ØŒ ص 109Ø› Ù†Ùیسی ØŒ ج 2ØŒ ص 808Ø› آنسیکلوپدیای ادبیات Ùˆ صنعت تاجیک ØŒ ج 1ØŒ ص 248). از او با لقب «خواجه » (خیامپور، ص 87Ø› آنسیکلوپدیای ادبیات Ùˆ صنعت تاجیک ØŒ همانجا؛ Øلیم ØŒ ص 332) یاد کرده اند Ú©Ù‡ نشان Ù…ÛŒ دهد ÙˆÛŒ شخصی بلندپایه بوده است . در انواع شعر Ùˆ بویژه در قصیده سرایی مهارت داشت . ابتدا «مشغولی » Ùˆ سپس «بقایی » تخلص Ù…ÛŒ کرد (Ù†Ùیسی ØŒ همانجا). مدتی ملازم دربار پادشاهان ازبک بود (نقوی Ø› Ù†Ùیسی ØŒ همانجاها) Ùˆ سپس به Ùرغانه عزیمت کرد Ùˆ به Ú¯Ùتة خودش در 990 در بلدة بهشت آئین اندگان (اندجان کنونی در ازبکستان )ØŒ نوشتن تذکرة مَجمَع الÙÙضَلاءرا آغاز کرد (Øبیبی ØŒ ص 526). در 995 به هند سÙر کرد (همانجا)Ø› نخست به اÙریسه Ùˆ بنگاله ØŒ سپس به دکن رÙت (Ù†Ùیسی ØŒ همانجا). در هند با ملک قمی شاعر (متوÙÛŒ 1024)ØŒ نظام الدین اØمد Ù€ مؤل٠طبقات اکبری Ù€ Ùˆ اهل دربار، خاصّه عبدالرØیم خان خانان ØŒ معاشرت داشت (Øبیبی ØŒ ص 527).تا 1003 در دکن به سر برد (Øبیبی ØŒ ص 529) Ùˆ ظاهراً در همان سال ملازمت خان خانان را ترک Ú¯Ùت Ùˆ به لاهور رÙت . تاریخ دقیق Ùوت او معلوم نیست ولی بنابر شواهد ÙˆÛŒ درزمان Øکومت جهانگیر (1014Ù€1037) درگذشته است (همانجا). از آثار او دیوان اشعارش ( آنسیکلوپدیای ادبیات Ùˆ صنعت تاجیک ØŒ همانجا) Ùˆ مثنوی گلشن اشعار را Ú©Ù‡ بر وزن شاهنامه در ستایش عبدالرØیم خان خانان سروده (نقوی ØŒ همانجا) باید ذکر کرد. مهمترین اثر او تذکرة مجمع الÙضلاء است . این اثر Ú©Ù‡ در بردارندة نام ØŒ Ø´Ø±Ø Ø²Ù†Ø¯Ú¯Ø§Ù†ÛŒ ØŒ تاریخ ÙˆÙات Ùˆ نمونه ای از اشعار بیش از 350 تن از شاعران Ùارسی Ú¯ÙˆÛŒ است ØŒ به سه Ùصل با عنوان «Ùرقه » تقسیم شده است . در Ùرقة نخست نام نزدیک به صد تن از قدما Ùˆ در Ùرقة دوم Ùˆ سوم Ø´Ø±Ø Øال شاعران٠پس از جامی تا عصر مؤل٠آمده است . بقایی دیده ها Ùˆ شنیده های خود را، دربارة بیش از 250 تن از شاعران معاصر یا نزدیک به عصر خویش ØŒ در این تذکره جمع آوری کرده ØŒ Ú©Ù‡ مجموعة ارزشمندی شده است (Øبیبی ØŒ ص 526ØŒ 529 Ù€ 530). نسخه های خطی مجمع الÙضلاء بسیار نادر است . نسخه ای از این تذکره در دانشگاه لاهور نگهداری Ù…ÛŒ شود (نقوی ØŒ ص 113). عبدالØÙ‘ÛŒ Øبیبی یک نسخة آن را در کابل دیده Ùˆ به معرÙÛŒ آن پرداخته است (ص 525 Ù€ 530). منابع : آنسیکلوپدیا ساوÙتی تاجیک ØŒ ج 1ØŒ دوشنبه 1978ØŒ ص 392 (به خط سیریلی )Ø› آنسیکلوپدیای ادبیات Ùˆ صنعت تاجیک ØŒ دوشنبه 1989 (سیریلی )Ø› عبدالØÛŒ Øبیبی ØŒ « ( دربارة ) مجمع الÙضلاء Ù…Øمدعار٠بقایی »، راهنمای کتاب ØŒ سال سوم ØŒ Ø´ 4 (آبان 1339)Ø› Øسین جعÙر Øلیم ØŒ Ø´Ø±Ø Ø§Øوال Ùˆ آثار عبدالرّØیم خان خانان Ùˆ خدمات او برای پیشرÙت ادبیات Ùارسی ØŒ اسلام آباد 1371 Ø´ /1992Ø› عبدالرسول خیامپور، Ùرهنگ سخنوران ØŒ تبریز 1340 Ø´ Ø› اØمد گلچین معانی ØŒ تاریخ تذکره های Ùارسی ØŒ تهران 1363 Ø´ ØŒ ج 2ØŒ ص 154 Ù€ 158Ø› سعید Ù†Ùیسی ØŒ تاریخ نظم Ùˆ نثر در ایران Ùˆ در زبان Ùارسی تا پایان قرن دهم هجری ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› علیرضا نقوی ØŒ تذکره نویسی Ùارسی در هند Ùˆ پاکستان ØŒ تهران 1343 Ø´ Ø› Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, Oxford 1966, III, 1086. / رØیم مسلمانیان قبادیانی /