responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1551

 

بَقایِ سَهارَنپوری ، شیخ محمد، شاعر، نویسنده و مورّخ فارسی زبان شبه قاره ، متخلص به بقا . نخستین نیای او، خواجه ضیاءالدین ، از اخلاف خواجه عبداللّه انصاری ، ازهرات به هندوستان رفت و در 754 به دربار فیروزشاه تغلق (حک : 752ـ790) پیوست . فرزندان خواجه ضیاء نیز در سهارنپور اقامت کردند و محمد بقا در 1037 در همانجا به دنیا آمد (ریو، ج 3، ص 890). ابتدا شاگرد پدرش ، غلام محمد، بود (همانجا)، سپس از شیخ نورالحق دهلوی * (حسنی ، ج 5، ص 373) و شیخ عبداللّه سَرهِندی ، معروف به میانْ حضرت ، علم آموخت (ریو، همانجا؛ آفتاب اصغر، ص 489). پس از پایان تحصیل ، در زادگاهش به تدریس پرداخت (آفتاب اصغر، همانجا)، سپس به غضنفرخان و برادرش ارسلان خان و نیز افتخارخان میرخان سامان ، که از امرای اورنگ زیب بودند، نزدیک شد (حسنی ، همانجا)، و با اصرار افتخارخان به دربار اورنگ زیب (حک : 1068ـ 1118) راه یافت و به سمت وقایع نگاری و بخشی * دولت منصوب (ریو، آفتاب اصغر، همانجاها؛ منزوی ، 1362ـ1370 ش ، ج 10، ص 124)، و مقرب درگاه بختاورخان * (از ندیمان اورنگ زیب ) شد (حسنی ، همانجا).

بقا به طریقت نقشبندیه گرایش داشت (بختاورخان ، مقدمة ساجده س . علوی ، ج 1، ص 14 ) و مرید شیخ محمد معصوم سِرهندی * (متوفی 1079)، فرزند شیخ احمد سرهندی * (متوفی 1034) معروف به مُجَدِّدِ اَلفِ ثانی ، بود (ریو؛ آفتاب اصغر، همانجاها؛ شفیع ، ج 4، ص 73ـ74). او علومی چون تاریخ ، هیئت ، حساب و جَفر نیز می دانست (حسنی ، همانجا). بختاورخان (ج 2، ص 554) او را جزو کسانی که در تاریخ و نظم و نثر بی همتا بوده اند ذکر کرده است . صبا (ص 115) نمونه ای از اشعار او را آورده است .

بقا در سالهای آخر عمر از خدمات دولتی کناره گرفت و در حوالی زادگاهش اقامتگاهی به نام «بقاپوره » بنا نهاد و در 1094 در همانجا درگذشت (آفتاب اصغر، همانجا).

از آثار او مرآتِ جهان نما به فارسی در دست است که تاریخی عمومی از ابتدا تا روزگار اورنگ زیب است (همان ، ص 490). این کتاب نسخة مفصلتری از مرآة العالم بختاورخان * است و محمد بقا قبل از اتمام آن درگذشته است (استوری ، ج 2، ص 631؛ منزوی ، 1362ـ1370 ش ، ج 10، ص 126). پس از مرگ بقا، محمدرضا (برادر او) ومحمد شفیع (خواهرزادة او) آن را گرد آوردند (بختاورخان ، مقدمة ساجده س . علوی ، همانجا). نسخة محمد شفیع مشتمل بر مقدمه ، هفت «آرایش » (باب ) و خاتمه است که در 1095 آن را به پایان رسانده است ، اما نسخة محمدرضا یازده «آرایش » دارد (استوری ، همانجا؛ منزوی ، 1348ـ 1353 ش ، ج 6، ص 4198). این کتاب دارای متنی الحاقی مشتمل بر تراجم شعرا به ترتیب الفباست ، ازینرو آن را تذکرة الشعرا نیز گفته اند (گلچین معانی ، ج 2، ص 778). از این کتاب ، نسخ خطی متعددی موجود است ( رجوع کنید به منزوی ، 1348ـ 1353 ش ، ج 6، ص 4198ـ4199). محمد شفیع و محمدرضا، که پس از مرگ بقا مرآتِ جهان نما را گردآوردند، مدعی شدند که بقا مؤلف مرآة العالم و دیگر آثار منسوب به بختاورخان است (بختاورخان ، مقدمة ساجده س . علوی ، همانجا)، اما به تصریح بختاورخان (ج 2، ص 554)، بقا در تألیف مرآة العالم همکار او بوده است (برای اختلاف بحث دربارة مؤلف مرآة العالم و دیگر آثار منسوب به بقا رجوع کنید به بختاورخان ). شاید به سبب گفته های محمد شفیع و محمدرضا و شباهت میان مرآت جهان نما و مرآة العالم است که محققانی چون استوری ، الیوت و عبدالمقتدر، به اشتباه ، مرآة العالم را به بقا نسبت داده اند (آفتاب اصغر، ص 449).


منابع :
(1) چارلز آمبروز استوری ، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو. ا. برگل ( به روسی ) ، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی ، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی ، تهران 1362 ش ؛
(2) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان ، لاهور 1364 ش ؛
(3) محمد بختاورخان ، مرآة العالم : تاریخ اورنگ زیب ، چاپ ساجده س .علوی ، لاهور 1979؛
(4) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر ، حیدرآباد دکن 1382ـ1410/1962ـ1989؛
(5) محمد شفیع ، مقالات مولوی محمد شفیع راجع به هنروران و خط و خطاطان ، لاهور 1972ـ1981؛
6- محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن ، چاپ محمد حسین رکن زادة آدمیت ، تهران 1343 ش ؛
(7) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران 1363 ش ؛
(8) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370 ش ؛
(9) همو، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش ؛


Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, Oxford 1966.

/ صفورا هوشیار /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 1551
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست