برهان الدین رازی هروی (یا برهان الدین عطاءالله ) ، دانشمند، شاعر و مدرّس مدارس هرات در سدة نهم . از اوایل زندگی و تحصیلات او اطلاعی در دست نیست . در بسیاری از منابع قرن نهم و دهم (از جمله : تذکرة الشعرای دولتشاه سمرقندی ، هفت اقلیم امین احمد رازی ، مجالس المؤمنین قاضی نورالله )، نامی از او نیامده است . مجالس النفائس امیرعلیشیر نوایی که در زمان حیات برهان الدین نوشته شده است ، قدیمترین منبعی است که آگاهیهایی دربارة او به دست داده است . امیر علیشیر (ص 91)، برهان الدین رازی رااز «بزرگزادگان هرات » و «جوانی دانشمند» شمرده که در مدرسة شاهرخ میرزا تدریس می کرده است . البته جوان بودن برهان الدین رازی در هنگام تألیف مجالس النفائس (896)، تا حدّ زیادی تردیدآمیز می نماید؛
زیرا او رسالة جواهر الاسماء را در فنّ معمّا، به نام ابوالقاسم بابر * میرزا(حک : 852ـ861) سالها پیش از آن نوشته بوده است (همانجا؛
خواندمیر، 1362 ش ، ج 4، ص 341؛
آقابزرگ این بابر را با ظهیرالدین محمد بابر، متوفی 937، اشتباه گرفته است رجوع کنید به ج 9، قسم 1، ص 133). با توجه به رواج معمانویسی در آن روزگار (صفا، ج 4، ص 117ـ 120)، این احتمال وجود دارد که برهان الدین نیز برای پسند خاطر پادشاهی شاعر چون بابر میرزا (همو، ج 4، ص 131)، اثری درخور رقابت با دیگر آثار مشابه پرداخته باشد، و این خود مستلزم پختگی و تجربه بوده است .

بنابراین ، حتّی اگر زمان تألیف جواهر الاسماء را با آخرین سال سلطنت بابر میرزا (861) برابر بدانیم ، برهان الدین در 896 می بایست میانسالی خود را نیز پشت سر گذاشته باشد. ظاهراً در فهرستهای کتب خطّی نامی از جواهر الاسماء نیامده و به علّت دسترس نبودن این اثر، زبان و نیز نظم یا نثر بودن آن مجهول است . استناد به تنها بیت فارسی ، که امیرعلیشیر (ص 91) نقل کرده است ، برای داوری قطعی درست و کافی به نظر نمی رسد، گرچه این اطمینان وجود دارد که وی شاعر نیز بوده است . منابع قدیمتر تنها دو بیت او را که به مناسبت امارت یا «مُهرداری » امیر علیشیر در876 سروده ، ذکر کرده اند (همانجا؛
خواندمیر، 1362 ش ، ج 4، ص 160؛
همو، 1372 ش ، ص 210). در دورة معاصر، آقابزرگ وی را در شمار شاعران شیعه مذهب آورده و از دیوان او نیز یاد کرده است (ج 9، قسم 1، ص 133(

به نوشتة منابع ، برهان الدین در فضل و دانش بر بیشتر فضلا و دانشوران عصر خویش برتری داشته است . وی علاوه بر تدریس ، در خانقاه امیرعلیشیر موسوم به «اخلاصیه » نیز به افاده مشغول بوده است (خواندمیر، 1362 ش ، ج 4، ص 341؛
همو، 1372 ش ، ص 210). خواندمیر وی را به «سعت مشرب و میل به صحبت اهل طرب » ستوده است (1362 ش ،همانجا).

همچنین خواندمیر از شخصی به نام امیر برهان الدین عطاءالله (متوفی 919) سخن گفته و قطعه ای از وی به مناسبت انتصاب امیرعلیشیر به حکومت استرآباد به فرمان سلطان حسین بایقرا، نقل کرده است ، اما یکی شمردن این دو درست نیست ، زیرا برهان الدین رازی هفده سال پیشتر در گذشته بوده است (1362 ش ، ج 4، ص 180، 341،353؛
1372 ش ، ص 218.(

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذّریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) امیرعلیشیر نوائی ، تذکرة مجالس النفائس ، چاپ علی اصغرحکمت ، تهران 1363 ش ؛
(3) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیر سیاقی ، تهران 1362 ش ؛
(4) همو، مآثرالملوک ، به ضمیمة خاتمة خلاصة الاخبار ؛
(5) و قانون همایونی ، چاپ میرهاشم محدث ، تهران 1372 ش ؛
(6) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات درایران ، ج 4، تهران 1363 ش .

/ قنبرعلی رودگر /