علاوه بر اين «ذونواس يهودى» بنيانگذار اصلى اين بناى شوم، نيز از شر اعمال خود بر كنار نماند.

آنچه در بالا در مورد «اصحاب اخدود» گفته شد، موافق نظريۀ معروف و مشهور است، ولى روايات ديگرى نيز در اين زمينه وجود دارد كه نشان مى‌دهد اصحاب اخدود تنها در «يمن» و در عصر «ذونواس» نبودند، تا آنجا كه بعضى از مفسران ده قول دربارۀ اصحاب اخدود نقل كرده‌اند! در روايتى از امير مؤمنان على عليه السلام مى‌خوانيم كه فرمود: «مجوس اهل كتاب بودند و به كتاب آسمانى خود عمل مى‌كردند، يكى از پادشاهان آنها با خواهر خود هم‌بستر شد و آن زن از پادشاه خواست كه ازدواج با خواهر را مجاز بشمارد، ولى مردم نپذيرفتند و زير بار نرفتند و پادشاه عده‌اى از مؤمنان را كه سخن او را قبول نكردند در خندقى از آتش افكند[1]».

و اين در مورد «اصحاب اخدود فارس» است، و در مورد «اصحاب اخدود شام» نيز نوشته‌اند در آنجا مردم مؤمنى مى‌زيستند و «آنتياخوس» آنها را در خندق آتش افكند[2].

بعضى نيز اين ماجرا را مربوط به «اصحاب دانيال» پيامبر معروف بنى اسرائيل و يارانش دانسته‌اند كه در كتاب دانيال از تورات به آنها اشاره شد، و «ثعلبى» هم اخدود فارس را بر آنها منطبق ساخته است[3].

هيچ بعيد نيست كه «اصحاب اخدود» شامل همه اينها و مانند آن بشود، هرچند مصداق معروف و مشهور آن همان داستان ذونواس در سرزمين يمن است. (ج 337/26 تا 340.)

خ‌دع

يُخٰادِعُونَ‌: (نساء/ 142.)[*]

از مادّه «خدع» و «خدع» گرفته شده است و به معنى «فريب دادن و رسانيدن مكروه

(1و2و3)اعلام قرآن، ص 137-138.

[*]إِنَّ اَلْمُنٰافِقِينَ يُخٰادِعُونَ اَللّٰهَ وَ هُوَ خٰادِعُهُمْ‌...نساء/ 142.