همان گونه كه مشاهده مى‌كنيم در اين آيه دو صورت از مسئله فرار، استثناء شده كه در ظاهر شكل فرار دارد اما در باطن شكل مبارزه و جهاد.

نخست صورتى است كه از آن تعبير به «متحرّفا لقتال» شده و منظور از اين جمله، (با توجه به معنى «تحرّف» كه در بالا اشاره كرديم) اين است كه جنگجويان به عنوان يك تاكتيك جنگى از برابر دشمن بگريزند و به كنارى بروند كه او را به دنبال خود بكشانند و ناگهان ضربه غافلگيرانه را بر پيكر او وارد سازند و يا به صورت جنگ و گريز دشمن را خسته كنند كه جنگ گاهى حمله و گاهى عقب‌نشينى به عنوان حملۀ مجدّد است و به قول عربها «الحرب كرّ و فرّ».

شكل دوم آن است كه جنگجويى خود را در ميدان تنها بيند و براى پيوستن به گروه جنگجويان عقب‌نشينى كند و پس از پيوستن به آنها حمله را آغاز كند.

به هر حال دستور تحريم فرار از ميدان نبايد به شكل خشكى تفسير شود كه مانورها و تاكتيكهاى جنگى را از ميان ببرد همان مانورهايى كه سرچشمۀ بسيارى از پيروزيهاست.

(ج 112/7.)

حَرْفٍ‌:(حج/ 11.)[*]

بر وزن «برف»، در اصل به معنى «كنار و لبۀ هر چيزى» است و به همين مناسبت، به عبادت زبانى، بدون ايمان قلبى نيز «حرف» گفته شده است.

روى سخن آيۀ مورد بحث، افراد ضعيف الايمان است و در توصيف اين گروه مى‌گويد:

«بعضى از مردم خدا را تنها با زبان مى‌پرستند(يَعْبُدُ اَللّٰهَ عَلىٰ حَرْفٍ‌)...» و ايمان قلبيشان ضعيف است.

تعبير به«عَلىٰ حَرْفٍ‌»ممكن است اشاره به اين باشد كه ايمان آنها بيشتر بر زبانشان است و در قلبشان جز نور ضعيف بسيار كم‌رنگى از ايمان نتابيده است.

و ممكن است اشاره به اين باشد كه آنها در متن ايمان و اسلام قرار ندارند، بلكه در

[*]وَ مِنَ اَلنّٰاسِ مَنْ يَعْبُدُ اَللّٰهَ عَلىٰ حَرْفٍ‌...حج/ 11.