كلمۀ «جاهل» در آيۀ فوق به معنى كسى است كه به حال ايشان (فقيران) شناخت و معرفت ندارد و آنها را نمى‌شناسد و بى‌نيازشان مى‌پندارد و اين گونه تعبير، از نوع جهالت ناپسند محسوب نمى‌شود.[*]

و امّا منظور از كلمۀ «جهالت» در آيۀ 17 سورۀ نساء[**]:

«توبه تنها براى كسانى است كه كار بدى را از روى «جهالت» انجام مى‌دهند و سپس بزودى توبه مى‌كنند...» آن‌طور كه از قرائن استفاده مى‌شود كلمۀ «جهالت» در اين آيۀ، عبارت از طغيان غرايز و تسلّط هوسها و چيره شدن آنها بر نيروى عقل و ايمان است و در اين حالت، علم و دانش انسان به گناه گرچه از بين نمى‌رود، امّا تحت تأثير آن غرايز سركش قرار مى‌گيرد و عملا بى‌اثر مى‌شود و هنگامى كه علم اثر خود را از دست داد، عملا با جهل و نادانى برابر خواهد بود[***].

ولى اگر گناه براثر چنين جهالتى نباشد بلكه از روى انكار حكم پروردگار و عناد و دشمنى انجام گيرد، چنين گناهى حكايت از كفر مى‌كند و به‌همين‌جهت توبۀ آن قبول نيست، مگر اين كه از اين حالت بازگردد و دست از عناد و انكار بشويد.

و مى‌توان گفت، «جهالت» در اين گونه موارد، همان غلبه و طغيان شهوت است كه انسان نه از روى دشمنى و عداوت با حق، بلكه به علت غلبۀ هوا و هوس آن‌چنان مى‌شود كه فروغ عقل و كنترل شهوت را از دست مى‌دهد، چنين كسى با اين كه عالم به گناه و حرام بودن آن است، امّا چون علمش تحت الشعاع هوا و هوس واقع شده، به آن «جهل»

[*]راغب، مفردات، مادّه «جهل».

[**] متن آيۀ مورد بحث در پانوشت ذكر شده.

[***] امام صادق (ع) فرمود: «هر گناهى كه انسان مرتكب شود، اگرچه عالم باشد، هنگامى كه گناه در دلش خطور مى‌كند جاهل است» و معناى «جهالت» اين است كه به كنه كيفرى كه در عمل زشت است، پى برده نشود. «تبيين اللغات، به نقل از مجمع».