بحث اوّل- در باره سجع است‌

و آن سه قسم مى‌باشد:

1- سجع متوازى‌ [1]- عبارت است از برابرى دو كلمه در تعداد حروف و يكى بودن حرف آخر آنها مانند قول على (ع) كثرة الوفاق نفاق و كثرة الخلاف شقاق، «موافقت بيش از حدّ نشانه نفاق و اختلاف بيش از حدّ سبب جدايى است». و مانند سخن ديگر على (ع) در باره اهل بصره: عهدكم شقاق، و دينكم نفاق، و ماءكم زعاق، «پيمان شما تفرقه، و دين شما دورنگى و آب آشاميدنتان تلخ و شور است». ميان وفاق و نفاق و شقاق، در مثال اوّل و ميان شقاق و نفاق و زعاق در مثال دوم سجع متوازى است.

2- سجع مطرف- و آن عبارت است از دو كلمه كه در تعداد حروف مختلف ولى در حرف آخر يكسان باشند. مانند سخن معصوم (ع): لاحم صدوع انفراجها و لائم بينها و بين ازواجها، «به هم آورد شكافهاى باز آسمان را و قسمتهاى آن را به هم سازگار ساخت». شاهد در كلمات لاحم و لائم و انفراج و ازواج است.

3- سجع متوازن- و آن عبارت از اين است كه در تعداد حروف برابر و در حرف آخر مشترك نباشند.

مانند قول على (ع): الحمد للّه غير مفقود الانعام و لا مكافؤ الافضال، «شكر پروردگارى را كه نعمتهايش پايان پذير نيست و هيچ چيز با بخششهاى او برابرى نمى‌كند»، شاهد بر سر انعام و افضال است.

سجع دشوار با دو خصوصيّت شناخته مى‌شود:

1- اين كه حرف آخر كلمه در سجع براى رعايت قافيه و نه براى تكميل معنى است.

2- معناى اصلى كلمه به خاطر قافيه سازى رها مى‌شود.