[1] خلافت فاطميان از سال 298 هجري شروع و تا سال 568 هجري ادامه داشت . بنيانگذار اين سلسله عبيدالله المهدي بود كه مدتي از ترس خلفاي عباسي كه قصد كشتن او را داشتند در خفا زندگي مي‌كرد تا اينكه بالاخره در سال 291 هجري در فسطاط مصر - كه شهري در نزديكي قاهره بود - دعوت خود را آشكار كرد و امامت خود را اعلام نمود. اما وي چون كه عمال عباسي را در تعقيب خويش ديد به مغرب گريخت و در رمضان 296 هجري قمري فرماندار قيروان كه آن زمان پايتخت افريقيه (تونس) بود وي را با خانواده و همراهانش دستگير نمود و به زندان افكند، خبر گرفتاري او به ابوعبدالله شيعي كه پيشواي داعيان اسماعيلي بود رسيد. او با ياران خود به نجات وي شتافت و با جنگ و درگيري مهدي را آزاد ساخته و خود و قبيله و يارانش با وي بيعت كردند. عبيدالله مهدي پس از چهل روز به تونس آمد و دولت بني رستم را برانداخت . آنگاه لشكري به سركوبي قرامطه فرستاد و ابوسعيد پيشواي آنان را كشت و حاكميت خود را در آن سامان تثبيت نمود. در سال 301 هجري لشكري براي فتح مصر فرستاد و بر اسكندريه و فيوم مسلط گشت، آنگاه به تونس آمد و در جزيرة الخلفاء در كنار دريا، ساختن شهري را آغاز كرد كه در سال 305 از آن فراغت يافت و آن را مهديه نام نهاد و در سال 308 به آنجا هجرت نمود و سلسله فاطميان را كه بعدها به مصر انتقال يافتند در آنجا تأسيس كرد. از مهديه به سيسيل و ايتاليا لشكر كشيد و شهرها و جزايري را در آن نواحي تسخير كرد و به سال 322 در مهديه درگذشت . پس از وي شانزده خليفه يكي پس از ديگري تا سال 568 خلافت سلسله فاطميه را به عهده داشتند، يكي از خلفاي فاطمي بنام المعز در سال 359 هجري در قاهره كنار فسطاط قديم، شهر المعزيه را بنا كرد و پايتخت خود را از مهديه به آنجا انتقال داد. در پايان قرن چهارم هجري بخش اعظم مغرب، ليبي، مصر، فلسطين و سوريه و حجاز تحت حكومت فاطميان اسماعيلي قرار داشت . امامان فاطمي براي توسعه دعوت خود در مقر خلافت در قاهره مركزي تبليغاتي به نام "دارالدعاة" تأسيس كردند كه از آنجا داعياني به همه سرزمينهاي اسلامي اعزام مي‌داشتند. در فاصله قرنهاي چهارم و پنجم هجري در مشرق بلاد اسلامي و ايران، سازمانهاي مخفي فاطميان اسماعيلي همه جا وجود داشت . فاطميان در قاهره دانشگاه و مدرسه بزرگي به نام "الازهر" بنا كردند كه عقايد خود را در اين دانشگاه تدريس مي‌كردند. جهت نامگذاري اين سلسله به فاطميان بدين جهت بود كه اينان خود را از فرزندان اسماعيل (برادر بزرگ امام موسي كاظم كه پيش از وفات امام صادق (ع) از دنيا رفت) دانسته و نسب خود را از اين طريق به فاطمه زهرا(ع) مي‌رساندند، اما بسياري از محققين تاريخ در نسب آنان تشكيك كرده و آنان را از سادات و از بني فاطمه نمي دانند. حاكميت آل بويه بر عراق و تشكيل نخستين دولت اسماعيليه در يمن : كمي پيش از بروز و ظهور دعوت فاطميان، با آشكار شدن ضعف خلافت عباسيان، شيعيان اعم از شيعه اسماعيلي (كه معتقد به امامت اسماعيل فرزند بزرگ امام صادق (ع) بودند) و شيعه اماميه كه معتقد به امامت ائمه اثني عشري (ع) بودند، فعاليتهاي سياسي، مذهبي خود را آغاز كردند، سلسله هاي شيعه اماميه در چند ناحيه بر روي كار آمدند و با فتح بغداد به دست آل بويه و تعيين خليفه ضربه اي بزرگ به دربار خلافت وارد آوردند، و اسماعيليه نيز در سال 268 در يمن دعوت خود را آشكار ساختند و توسط يكي از مبلغان فرقه اسماعيلي به نام حسين بن حوشب كه ايراني الاصل بود، قبايل يمن را گردآوري و قلعه هاي آن ناحيه را تسخير كردند و موفق به تأسيس اولين دولت اسماعيلي در يمن شدند. براي اطلاع بيشتر در اين زمينه مي‌توان به كتابهاي : "عبيدالله المهدي" تأليف حسن ابراهيم حسن و طه احمد شرف، چاپ مصر، و "تاريخ جهانگشاي جويني" جلد 3، و كتاب "فدائيان اسماعيلي" نوشته برنارد لويس ترجمه فريدون بدره اي و كتاب "تاريخ شيعه و فرقه هاي اسلام تا قرن چهارم" تأليف دكتر محمد جواد مشكور، و كتابهاي رجال نظير "رجال" مامقاني، "الفهرست" شيخ طوسي، "الفهرست" ابن نديم و... مراجعه نمود. (مقرر)