"اذا اراد الله بقوم شرا ولي عليهم سفهائهم ..."[1] "زماني كه خدا براي جمعيتي شر و عذاب بخواهد، بي خردان را بر ايشان حاكم كند."

اميرالمؤمنين (ع) در روايتي توضيح مي‌دهد كه مقصود از عقل و خرد، عقل عمومي و اوليه نيست ; چرا كه ضرورت وجود اين امر از بديهيات است ; بلكه مراد از عقل و بلوغ عقلي، عقل تكامل يافته و درك مسائل پيچيده براي تدبيري حكيمانه است : "ليس العاقل من يعرف الخير من الشر، و لكن العاقل من يعرف خير الشرين"[2] "خردمند كسي نيست كه خوب را از بد تشخيص دهد، بلكه كسي است كه بين بد و بدتر بهترين مورد و كم ضررترين آن را بشناسد." آن كس كه در مقام اضطرار و دو راهي بد و بدتر، راه بد را برمي گزيند و از بدتر مي‌گريزد، عاقلي است كه بر سر دو راهي هاي زندگي اجتماعي متوقف نمي ماند و حركت اجتماعي را كه ناگزير ادامه مي‌يابد به سوي رفتار عاقلانه متوجه مي‌كند.

در امر حكومت موارد بسياري پيش مي‌آيد كه بايد بين خسارت كم و ضررهاي فراوان يكي را انتخاب كرد، و كمترين بي توجهي و يا ساده انگاري مساوي با ضررهاي بسياري براي دين و دولت است . حاكمان مورد تأييد دين بايد قدرت تشخيص امور پيچيده و دقيق را داشته باشند، كه از آن به عنوان بلوغ عقلي ياد مي‌شود. به بيان قرآن : (و لما بلغ أشده آتيناه حكما و علما)[3] "وقتي به بلوغ و كمال رسيد او را حكمت و علم داديم ."

ج - حسن تدبير و سياست

كارهاي حكومتي به لحاظ گستردگي حوزه مسؤوليت اجتماعي، تفاوت فاحشي با كارهاي فردي دارد. هر چه جوامع تحت حاكميت بزرگتر باشند، كارها و

---