نيستند، بلكه علت حركت هستند كه مثلا نطفه را از جايي به جاي ديگر حركت مي‌دهند; و اصولا تمام علتهاي مادي علت حركت هستند و در حقيقت معدات و ابزار علت حقيقي هستند، و علت حقيقي قدرت ديگري است كه از نطفه متعفن، انساني به وجود مي‌آورد داراي هوش و استعداد و عقل، هرچند ما آن قدرت را با چشم نبينيم، قرآن مي‌فرمايد: (هو الذي يصوركم في الارحام كيف يشاء)[1] خداست كه شما را در رحمها به هر نحو كه مي‌خواهد صورت بندي مي‌كند.

همان گونه كه ما از مشاهده يك ساختمان بسيار جالب به علم و حكمت و قدرت و سليقه سازنده آن پي مي‌بريم، از ساختمان وجودي انسانها و اين جهان گسترده و موجودات عجيب و خارق العاده آن نيز به وجود و علم و قدرت و حكمت به وجود آورنده آن پي مي‌بريم ; و حكمت او يعني اين كه هر چيزي را به جاي خود و براي هدفي كه از آن منظور بوده درست و حساب شده قرار داده است، بدون اين كه كوچكترين برخورد و جريان بدون نظم و حسابي ديده شود، بلكه هر موجودي در وقت خود و براي هدفي معين و در شرايطي دقيق به وجود مي‌آيد.

بنابراين وقتي كه همه اين عالم را خداي تبارك و تعالي روي حساب و براي هدفي خلق كرده و براي آن حكمتي در نظر گرفته است، آن وقت اين انسان كه با يك حساب اشرف مخلوقات است زيرا هم كمال جمادات و هم كمال نباتات و هم كمال حيوانات را دارد و علاوه بر آن قوه عقل و تميز و ادراك هم دارد، لابد براي خلقت او هدف بزرگي در نظر گرفته شده و مهمل و بدون هدف خلق نشده است . اگر هدفي بسيار بزرگ از خلقت انسان نبود معلوم مي‌شود كه خداي تبارك و تعالي حكمت ندارد، و مثل كار خدا مثل كار يك كوزه گر مي‌شد كه تندتند كوزه مي‌سازد و بعد هم آنها را به سرعت مي‌شكند.

---