حواس باطني مي‌رسد، و بعد از آن مرحله عقل كامل پيدا مي‌كند.[1]

اين نظر صدرالمتألهين است، و همين جور هم بايد باشد، براي اين كه اگر روح يك موجود جداي از بدن و بدن يك موجود جداي از روح باشد، اينها دو تا مي‌شوند و هيچ گاه به يك حقيقت تبديل نخواهند شد; در صورتي كه ما هر كدام يك حقيقت هستيم، يعني روح همين صورت كامله بدن است و در اثر تكامل به اين مرحله رسيده است، نظير سيب كه از جاي ديگري نمي آيد به درخت بچسبد بلكه محصول خود درخت است، منتها محصول عالي آن است و پس از رسيدن از آن جدا مي‌شود.

نفخ روح در حضرت آدم تدريجي بود يا آني ؟

در هر صورت حضرت آدم هم شايد اين جور بوده است . يعني بدني كه از گل درست شده ممكن است در اثر عوامل طبيعي و جو محيط طوري شده باشد كه حركت تكاملي و مراحل نفس مجرد در آن پيدا شده است . و ممكن هم هست كه اين جهشش آني باشد، نظير آن پرندگاني كه حضرت عيسي باذن الله ايجاد مي‌كرد، و اين اعجازي است كه قرآن از حضرت عيسي (ع) نقل مي‌كند و كسي از نظر ديني نمي تواند آن را منكر شود. ممكن است نسبت به حضرت آدم هم همين طور بوده است، يعني يكدفعه يك نفس مجرد كامل در او ايجاد شده به طوري كه قوه عقل هم داشته باشد، و شايد عبارت حضرت اميرالمؤمنين (ع) اين جهت را بفهماند كه جهشش آني بوده است و مثل خلقت ما نباشد كه بتدريج روحمان ايجاد مي‌شود; يعني اول بچه در شكم مادر يك انسان كامل نيست و قوه عقل و تميز ندارد، ابتدا حس لامسه در او پيدا مي‌شود و بعد ساير حواس ، تا آن وقت هم كه به دنيا مي‌آيد هنوز عقل و تميز ندارد، شايد از يك حيوان هم ادراكاتش

---