كوهها را حضرت ذكر كرده اند و... در اينجا هم حضرت مي‌فرمايد:

"ثم أنشاء سبحانه فتق الاجواء..."

(پس از آن خدا جوها و آب و باد و آسمان و زمين را خلق كرد.)

در كلام عرب "ف'" و "ثم" هر دو براي ترتيب است، منتها اگر چيزي بلافاصله مرتب بر ديگري باشد "ف'" مي‌آورند، و اگر يك چيزي با فاصله مرتب بر ديگري باشد "ثم" مي‌آورند. بنابراين ظاهر كلام حضرت اين مي‌شود: آن قسمتي كه بعد از "ثم" واقع شده از شكافتن فضا و خلقت آب و آسمان، خلقت آنها بعد از خلقت بادها و كوهها باشد، و چون "ثم" آورده يعني خيلي بعد از آنها خلق شده، در صورتي كه اين طور نيست و خلقت آسمان و زمين قبل از كوههاست ; اما بيشتر شارحان ذكر كرده اند[1] كه درست است معمولا "ف'" و "ثم" براي ترتيب مي‌آيد، اما گاهي اوقات ترتيب به حسب ذكر است، يعني در مقام بيان كردن است، چون اين مطلب متأخر از مطلب جلو بيان شده صحيح اين است كه "ف'" يا "ثم" بياوريم .

در واقع اين طور مي‌شود: بعد از آن كه آن مطلب را گفتيم حالا اين مطلب را مي‌گوييم، نه آن كه خلقتي كه حالا مي‌خواهيم بگوييم بعد از خلقت هاي قبلي است . پس تحقق مفاد اين جملات بعد از مفاد آن جمله ها نيست، بلكه تنها ذكرشان بعد از آنهاست، زيرا پس از اين كه حضرت ذات و صفات خدا را بيان كرد و در ضمن نيز بعضي از انواع خلقت را ذكر كرد آن وقت مي‌فرمايد: حالا مطلب تازه اي را مي‌خواهيم بگوييم ; پس اين "ثم" براي تراخي به حسب ذكر در كلام است نه واقع و خارج .

ماده اوليه اين عالم چه بوده ؟

در اينجا اول اجمال فرمايشات حضرت را ذكر مي‌كنم و سپس تفصيل آن را

---