وابسته به يك اراده حق است . قرآن مي‌فرمايد: (و ما امرنا الا واحدة كلمح بالبصر)[1] نيست امر ما مگر يكي، مانند چشم به هم زدن .

امر خداوند يكي بيشتر نيست . خداوند متعال از ازل به همه چيز اراده كرده و به همه چيز علم دارد و به همه ريز و درشت اين عالم كه بتدريج موجود مي‌شود آگاه است، حتي به كوچكترين حركات و سكنات و اموري كه به ذهن ما خطور مي‌كند علم دارد. اما چطور شده است كه اينها حالا موجود شده اند؟ براي اين است كه اراده حق تعالي علت تامه نيست، بلكه قابل بايد مستعد شود تا موجود شود. اراده باطني شما و طي نه پله شما را به پله دهم مي‌رساند. شرايط وجود ما مادي و زماني است و زمان در ذاتش تدريج دارد و اجزائش در آن واحد جمع نمي شود.

بعد چهارم موجودات مادي از ديدگاه صدرالمتألهين

البته اين را به شما بگويم كه زمان يك چيز زائد بر شئ نيست . من يك روز عبارتي از مرحوم صدرالمتألهين در درسهاي نهج البلاغه نقل كردم كه از كلمات خيلي بزرگ آن مرحوم در سيصد و پنجاه سال پيش است و ايشان معاصر دكارت بوده و البته با دكارت ارتباط نداشته است ; يك فيلسوف شرقي كه در كهك قم حدود سيصد سال پيش اسفار مي‌نوشته مي‌گويد:

اجسام عالم ماده دو بعد دارند: بعد مكاني و بعد زماني ; بعد مكاني، طول و عرض و عمقي است كه اجسام دارند، هر موجود مادي طول و عرض و عمق دارد، آن وقت ايشان زمان را بعد جسم و ذاتي جسم مي‌داند، ما جزء ذاتمان است كه در اين زمان باشيم ; يعني اگر من هزار سال پيش بودم ديگر من نبودم . ايشان به اين شكل تعبير مي‌كند كه "فللجسم امتدادان" يعني جسم دو امتداد دارد: امتداد

---