چگونگي خلقت جهان هستي

"انشاء الخلق انشاء"

(خداوند خلق را ايجاد كرده است يك نحو ايجاد خاصي .)

از اينجا حضرت مي‌خواهد بفرمايد كه فاعليت خدا چگونه است . انشاء و ايجاد به اين معني است كه چيزي نباشد و آن را موجود كنند. با اين تعريف، ساختن يك ساختمان ايجاد نيست ; زيرا بنا خانه را ايجاد نمي كند و دليلش هم اين است كه سنگ و آجر و آهن و گچ و... را تنها روي هم گذاشته و آنها را جابجا كرده است، اما خداوند خلق را از كتم عدم به عرصه وجود آورده است . "انشاء الخلق" يعني خدا ايجاد كرده است خلق را، و عالم را از كتم عدم به عرصه وجود آورده است . مثال نازل انشاء و ايجاد همان تصورات نفس است كه نفس آنها را موجود مي‌كند.

"و ابتدأه ابتدأ"

(و چيزي را كه نبود خداوند موجود كرد.)

نه اين كه يك چيزهايي بود و آنها را به هم وصل كرد. موجودات عالم ماده فاعليتشان به اين است كه بودها را روي هم مي‌گذارند و آنها را جابجا مي‌كنند، اما خداوند ابتدائا اشياء را به عرصه وجود مي‌آورد.

"بلا روية أجالها"

(بدون اين كه فكري به كار برده باشد.)

خلق كردن خداوند مثل خلق كردن ما نيست كه وقتي بخواهيم چيزي را موجود كنيم درباره آن فكر مي‌كنيم ; مثلا بنا اطاقي را كه مي‌خواهد بسازد نخست تصور مي‌كند و سپس تصديق به فايده آن مي‌كند كه آيا ساختن اين اتاق سودي دارد يا خير، و بعد از تصديق به فايده نسبت به اين كار شوق پيدا مي‌كند، هرچند به خاطر سودي كه از ساختن آن براي ديگري به دستش مي‌رسد، بعد از آن