و همان‌طور كه هريك از اين دو، بعضى از افرادى را كه ادب مى‌كنند با رفق و اقناع ادب مى‌كنند و برخى ديگر را با اكراه، همان طور نيز پادشاهان گاهى اكرها تأديب مى‌كنند و گاهى توأما دلبخواه، اين مسأله به دليل ماهيت يكسانى است كه در اصناف مختلف مردمى كه مورد ادب قرار مى‌گيرند وجود دارد. روشن است كه اين مسأله از نظر كمى و زيادى متفاوت بوده [كوچكى و بزرگى اين نيرو به عظمت قوت تأديب امت‌هاست‌][1] اين نيروها در كار رسيدگى به تأديب كودكان و نوجوانان و تأديب ارباب منازل نسبت به اهل آن نيز متفاوت است. به همين شكل، بزرگى اين نيرو در قوام‌بخشان و تربيت‌كنندگان امّت‌ها كه پادشاهان باشند نيز تفاوت دارد، همين‌طور در مورد اين‌كه چه كسى اين‌ها را استفاده مى‌كند و اين‌كه چه چيزى در تأديب امّت‌ها و شهرها به كار مى‌رود و اين‌كه به مهارت‌هايى احتياج است كه تأديب غير اجبارى به وسيله آن به قويترين درجه برسد و مهارت‌هايى كه تأديب اجبارى و همراه اكراه نيز به وسيله آن‌ها به قوى‌ترين درجه برسد و اين از مهارت‌هاى جزيى است و عبارت است از قدرت بر تدبير خوب نيروهاى لشكر و استعمال آلات حرب و مردان رزمنده براى غلبه بر امّت‌ها و شهرهايى كه به انجام افعالى كه به وسيله آن به سعادتى مى‌رسند و انسان براى آن آفريده شده است، عادت نكرده‌اند.

اهل فضايل و صنايع منطقيه‌

48. نكته‌اى كه بايد ذكر شود اين است كه هر موجودى آفريده شده‌

[1] - نسخه ب اين عبارت را ندارد.