3. توحيد عيانى‌

4. توحيد عيانى كشفى‌

1. توحيد شهودى: توحيد شهودى عيانى و وجدانى ذوقى را سه مرتبت است.

اول آن‌كه حضرت حق به تجلى افعالى بر سالك متجلى شود و سالك صاحب تجلى جميع افعال و اشياء را در افعال حق فانى يابد و در هيچ مرتبت، هيچ شيئى را غير حق فاعل نبيند و غير از او مؤثر نشناسد و اين مقام را «محو» مى‌نامند.

دوم آن‌كه حضرت حق به تجلى صفاتى بر سالك متجلى گردد و سالك صفات تمام اشياء را در صفات حق فانى يابد و صفات اشياء را در صفات حق بيند و غير حق را مطلقا هيچ صفت نبيند و اشياء را مظهر و مجلاى صفات الهى بشناسد كه اين مقام را «طمس» گويند.

سوم آن‌كه حضرت حق به تجلى ذاتى بر او متجلى شود و سالك تمام ذوات اشياء را در پرتو نور تجلى ذات خدا فانى يابد و تعيّنات عدمى و وجودى به فناء در توحيد ذاتى مرتفع شود و هيچ شيئى را بغير حق موجود نبيند و نداند و وجود را حق داند و بجز وجود واجب، موجود ديگرى نبيند كه اين را «محق» گويند كه صاحب اين مقام تمام اشياء و صفات و افعال را متلاشى در ذات حق داند.»[1]

2. توحيد علمى: توحيد علمى آن است كه بداند كه غير از حق هيچ موجود نيست و اشياء مظاهر حقند و به صورت همه اوست.[2]

3. توحيد عيانى و 4. توحيد عيانى كشفى كه موقوف بر آن است تا سالك طريق تصفيه به مقامى برسد كه تعين و هستى مجازى وى كه پرده جمال الهى گشته و مانع مشاهده بود محو فانى گشته و بى‌خود شود و خود را حق ديده به لسان حق ناطق به نطق «انا الحق» گردد.[3]

[1] - شرح گلشن‌راز، ص 268.

[2] - شرح گلشن‌راز، ص 371.

[3] - همان، ص 271.