الطريقه و انوار الحقيقه» توحيد اهل شريعت را «توحيد فعلى» و توحيد اهل طريقت را «توحيد وصفى» و توحيد اهل حقيقت را «توحيد ذاتى» به اين معنا كه تمام ذات‌ها و وجودها از نظر آنها دور شده و فقط به موجد حقيقى آنها يعنى خداى متعال التفات و توجه دارند سپس سيد حيدر آملى ; دعاى معروف پيامبر 6 كه مى‌فرمايد: «اللهم انى اعوذ بعفوك من عقابك و اعوذ برضاك من سخطك و اعوذ بك منك» را بر مراحل سه‌گانه توحيد يعنى اولى را توحيد فعلى، دومى را توحيد وصفى و سومى را توحيد ذاتى تطبيق مى‌دهد.[1]

آرى اساس عرفان بر دو چيز نهاده شده است: الف. توحيد. ب. موحد: و انسان كامل همان مظهر موحدى است كه نه تنها به مقام توحيد شهودى (وحدت شهود) نائل آمده است بلكه به توحيد وجودى (وحدت وجود) بار يافته است كه مقام «ولايت» همانا نيل به «توحيد ذاتى» الهى با عبور از توحيد فعلى و وصفى است كه انسان سالك با طى منازل و مقاماتى بر محور سير و سلوك عرفان به «مقام توحيد» واصل مى‌شود صدر الدين قونوى در مفتاح غيب وجود و ابن فنارى در مصباح الانس براى توحيد چهار مرتبه ياد نموده‌اند:

الف. قشر قشر آن همان اقرار زبان با غفلت قلب است.

ب. قشر و آن تصديق قلبى است گرچه به‌طور تقليد يا نظر و فكر و استدلال باشد.

ج. لبّ و آن مشاهده و كشف اينكه همه اشياء صادر از حق يكتا و يگانه‌اند.

د. لبّ لبّ و آن اينكه در جهان هستى چيزى غير از واحد نيست و اين فناى در توحيد است.[2]

[1] - اسرار الشريعه و اطوار الطريقه و انوار الحقيقه، ص 70- 81.

[2] - مصباح الانس، ص 3.