مجموعه‌اى از عقايد سياسى بر پايه نظريه‌هاى يونانى و ايرانى ساسانى شروع به شكل‌گيرى و رشد و نموّ كرد. هر سه شيوه يادشده- نظريات شريعتمداران و نظريه‌هاى مبتنى بر آراء يونانى و ايرانى- ماهيت الهى حاكميت را فراروى ما قرار مى‌دهند و فرض خود را بر وجود دولتى كه زندگى دنيوى جوامع بر محور آن مى‌چرخد و وظيفه آن تضمين حفظ اسلام، اجراى شريعت و دفاع از اسلام راستين در مقابل انحرافهاست، قرار مى‌دهند و جملگى به تمركز بر روى موقعيت شخص حاكم متمايلند.[1]

نظريه شريعتمداران و فقيهان‌

نخستين نظريه كه به شريعتمداران متعلق است، بيش از دو مورد ديگر، وام‌گرفته از اسلام و تعاليم آن است و سياست دينى كه ترسيم مى‌شود مواد خام آن را آيات قرآن، احاديث و سنن پيامبر صلّى اللّه عليه و اله- و معصومين نزد شيعه- و سيره صحابه صدر اسلام تشكيل مى‌دهد. تفسيرهاى برگرفته از اين منابع در پرتو پيشرفتهاى سياسى در دوران بعد، بر اساس استنباطات فقيهان و مجتهدان و عالمان دينى ارائه مى‌شود.

آيات الاحكام سياسى وارد شده در قرآن همچون: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ...[2]، إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ‌[3]، لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ ...[4] و يا احاديثى نظير «الائمّة من قريش» و «اسمعوا و أطيعوا و لو ولّى عليكم عبد حبشىّ مجدع‌[5]»، مورد استناد نظريه‌پردازان اين دسته از علماى سياسى دينى بوده است. پس از تغيير مسير و ماهيت نظام حكومتى جامعه مسلمان، بر اثر رحلت پيامبر 7، و تبديل آن به امپراتورى و سلطنت به دست امويان، فرق اسلامى براساس گرايشهاى سياسى و مذهبى خود به كار تأويل و توجيه آيات قرآن سرگرم گشتند، و بازار

[1] - دولت و حكومت در دوره ميانه اسلام، ص 4.

[2] - نساء: 59.

[3] - يوسف: 67.

[4] - روم: 4.

[5] - نك: دولت و حكومت در دوره ميانه اسلام، ص 4. اين حديث با موازين شيعى در باب حكومت مطابق ندارد و جعلى به نظر مى‌رسد.؛ تاريخ انديشه‌هاى سياسى ايران و جهان اسلامى، پيشگفتار، ص سيزده.