باب ششم: در بيان شناختن خود

(در بيان شناختن خود) كه فرمانبر اين حكام پنج گانه است، و آن نفس ناطقه انسانيست كه در حقيقت، انسان عبارت از آن است، و چون بر يك حال نمى‌باشد بلكه متقلب است ميان عقل و طبع، به حيثيتى كه هر يك از اينها برو غالب گردد، همانا عين آن شود، آن را قلب گويند. پس اگر عقل بر او غالب گردد، به مدد كارى فرشتگان فرشته شود به صفت، چه عقل و فرشته هر يك از يك حقيقت‌اند، و اگر طبع بر او غلبه كند، اگر اين غلبه از جهت شهوت باشد، بهيمه گردد به صفت، و در سلك چرندگان انخراط يابد، چه شهوت مايه بهيميت است. و اگر از غضب باشد، سبعى گردد به صفت، و در شمار ددان در آيد، چه غضب معنى سبعيت است، و اگر از جهت مكر و حيله و دروغ و فريبندگى باشد، شيطانى گردد از شياطين انس، چه حقيقت شيطان با اين معنى‌ها متحد است.

و نفس را از جهت مغلوبيت در تحت فرمان حكام پنج گانه، چهار مرتبه است: اگر خويش را به كردار زشت و گفتار ناشايسته امر كند آن را نفس اماره گويند، و اگر از اين يك گام فراتر نهاده، خود را بر ارتكاب منهيات و اقدام بر معاصى، ملامت كند، آن را نفس لوّامه گويند، و اگر از اين قدمى بيشتر گذاشته به سود و زيان خويش بينا شده باشد تا به حدى كه خود را بر خيرات داده و همواره بر لوح ضمير، نقش‌هاى پسنديده نگارد، آنرا نفس ملهمه خوانند و اگر