[شرح اختلاف بين شب و روز]

متن: و ماست من المدارات اثنين.

فوقانيّا و تحتانيّا بعدهما عن القطبين كبعدهما عنها منحطا نصفها عن المتوسّطة بين الفوقانى و قطبه فتكون ابديّة الظّهور، مرتفعا عن نظائرها، فتكون ابديّة الخفاء، قاطعة للبواقى بمختلفين يختلف بهما اللّيل و النّهار الّا نادرا، فالفوقانى قوس نهار الكواكب و التّحتانى قوس ليله و الواقع منها بينها و بين ميليّة مارّة بنقطتى المشرق و المغرب تعديل نهاره و ضعفه يساوى التّفاضل بين نصف المدار و بين كلّ من قوسى اللّيل و النّهار.

ترجمه: و اين دائره با دو تا از مدارات ممّاس مى‌شود: مدار فوقانى و مدار تحتانى.

و بعد اين دو مدار از قطبين همچون بعد اين دو قطب از دائره افق مى‌باشد، و بهرتقدير ممّاس شدن اين دائره با دو مدار مزبور در حالى است كه نيمى از آن پائين و در تحت مدارات متوسّط بين مدار فوقانى و قطب آن قرار داشته ازاينرو هميشه اين مدارات ظاهر و طالع هستند، و نيم ديگر آن از نظائر مدارات مذكور مرتفع واقع شده، در نتيجه مدارات نظير، پيوسته مخفى و غارب مى‌باشند، و امّا نسبت به بقيّه مدارات كيفيّتش باين نحو است كه آنها را بدو قسمت مختلف تقسيم مى‌نمايد، و باين دو قسمت اختلاف در شب و روز حاصل مى‌شود مگر ندرتا كه اينطور نمى‌شود يعنى تقاطع افق با مدارات بنحوى نيست كه آنها را بدو بخش مختلف تقسيم كند، بخش فوقانى مدارات عبارتست از قوس النّهار كواكب و بخش تحتانى را قوس اللّيل آنها نامند، و آنچه از اين مدارات بين دائره افق و دائره ميلى كه به دو نقطه مشرق و مغرب مى‌گذرد واقع مى‌شود تعديل النّهار كوكب ناميده شده و ضعف و دو برابر آن مساوى با تفاضل بين نصف مدار و بين هريك از دو قوس ليل و نهار مى‌باشد.

شرح‌

قوله: و ماست من المدارات الخ: ضمير مستتر در «ماست» به دايره افق راجع است، و مقصود از مدار فوقانى، مدارى استكه فوق افق واقع شده و مراد از مدار