كه گروهى بهره‌مند از زندگانى دنيا بشوند و هيچ تيرگى و رنجى نبينند و گروه ديگر از تمام اينها به تمام وجه محروم باشند- با درستى اين مطلب كه دنيا سراى جمع اتم است و هر چيزى ناگزير در آن همه چيز هست- پس جمع كجا است؟ اما تعطيل و بيهودگى هم محال است، پس ناگزير از نوعى آميزش از هر چيزى بالفعل نه بالقوه؛ و بالوجوب نه بالامكان هست، و چيز تمام بالفعل انسان كامل- از حيث بعضى مراتبش- است، لذا در او هر چيزى آشكار و ظاهر مى‌شود- اگرچه از جهت احكام كلّيّش باشد- چون او نمونه جامع است، و از مقامى كه زبانش اين است؛ راز بازگشت خلق به رحمت- بدون اختصاص دادن و استثنا كردن- دانسته مى‌شود، اين برهان او.

149/ 4 و حديث: رنج‌ها براى فزونى يافتن ترقيات و بالا رفتن درجات و رسيدن به آن چه كه مقدّر شده نخواهد رسيد مگر به واسطه عوضى كه آن مرض و يا رنج و سختى ديگر است مى‌باشد، اين (حديث) اگرچه داخل در دايره جمع است ولى نه سبب حقيقى است و نه غايت و هدف، پس هر كس كه بسنده بر اين كرد از كوتاهى كنندگان و جاهلان به حقيقت كار و واقع حال است. پايان سخن حضرت شيخ قدس سره- و خدا دانا است-.

اصل چهارم در آنچه كه توقف بر آن دارد و سبب شدن از آن است ظهور حكم جمعى است كه عبارت از وجود عينى است و آن نسبتى است كه به نام اجتماع ناميده شده است‌

150/ 4 براى اين كه وجود عينى هم‌چنان كه بيان شد صورت نسبت اجتماعى است، بنابراين سراسر موجودات صور تجليات الهى‌اند كه متعين به اسماء ربانى- به حسب مراتب عبدانيت- مى‌باشند، سپس اجتماع و حكم آن (وجود) از دو امر و به واسطه آن دو ظاهر شده و تعين مى‌يابد.

151/ 4 يكى از آن دو اجمالى عام است، يعنى كلّى بوده و شامل تمام وجوه آن (وجود) مى‌باشد، و آن همان‌گونه كه گذشت از طلب پنهان در مرتبه الهى فاعلى و كونى قابلى- با