اشتباه متكلم در معناى قدرت‌

و متكلم از آن جهت قدرت را بدين گونه معنى نموده كه خيال كرده اگر قدرت، آن چنان كه حكيم معنى كرده است معنى شود نتيجه‌اش آن است كه حق تعالى در افعالش موجب باشد نه مختار، كه بنا به اصطلاح حكيم بايد حق تعالى فيض بدهد و نمى‌تواند كه فيض بخش نباشد، و اين موجب سلب اختيار از ذات حق تعالى است، در صورتى كه حضرتش منزه است از آنكه افعالش از روى جبر و عدم اختيار باشد.

ولى اين تنزيه متكلم حق تعالى را خود عين تشبيه است، از آن جهت كه او را در افعال به مخلوق تشبيه كرده است. زيرا اين مخلوق است كه اگر صحت فعل و ترك از او سلب شود ناچار اختيار نيز از او گرفته خواهد شد. و خداوند از اين تشبيه منزه است. و اين تقديسى كه متكلم خداى را مى‌كند عين تنقيص است، زيرا لازمه اين چنين تنزيه و تقديس آن است كه در ذات حق تعالى تركيب راه يابد و در صفت ذاتى او امكان رخنه كند، و تعالى اللّه عن ذلك علوا كبيرا. [1] و متكلمين به اين نكته متوجه نشدند كه فاعل موجب و كسى كه بدون اختيار عملى را انجام مى‌دهد كسى است كه كار او بدون علم و اراده از او سر زند، و يا اگر علم و اراده دارد آن كار بر خلاف ميل او و منافر با ذات او باشد، و حال آنكه درباره خداى تعالى كه علم و قدرت و اراده‌اش عين ذات اوست و احدىّ الذات و الصفات است و

______________________________
[1] لزوم تركيب در ذات بدان اعتبار است كه بنا به زعم متكلم صدور فعل مثلا از ذات بالفعل است و عدم صدور آن بالقوه. پس ذات مركب است از فعل و قوه. و اما لزوم امكان در صفت ذاتى از آن جهت است كه صحت فعل و ترك لازمه‌اش امكان فعل و ترك است. (مترجم)