نشانه وجود جداكننده آنهاست، تفاوت و جدائى آنها دلالت بر وجود تفاوت دهنده آنهاست، آفريننده‌اشان بوسيله آنها بر عقول جلوه نموده، و به ديده شدن آنها؛ از چشمها محجوب گرديده، ملاك سنجش افكار در باره خداوند همين اشياء و موجودات است، در آنها عبرت نهاده شده‌[1]، و دليلشان بر اساس اشياء است، تصديق و اقرار به خداوند توسّط عقول صورت مى‌پذيرد، و به وسيله اقرار به خدا ايمان كامل مى‌گردد.

دين و ديانيتى نيست مگر به شناخت، و هيچ شناختى نباشد مگر با تصديق، و تصديق نباشد مگر با تجريد توحيد، و توحيد جز با اخلاص فراهم نشود، و اخلاص با تشبيه؛ اخلاص نيست، و نفى تشبيه با اثبات صفات زائد بر ذات صورت نپذيرد، و تجريد جز با سلب همه صفات وجود نداشته و كامل نباشد، اثبات شبيه از يك سو موجب تشبيه از همه جهات مى‌گردد، يگانه‌پرستى كامل با نفى برخى صفات (نفى ناقص) پابرجا نشود، اقرار عدم انكار است، اخلاص در توحيد با هيچ انكارى فراهم نگردد، و هر چه در آفريده موجود است در آفريدگارش ممتنع، و هر چه در آفريده ممكن است در آفريدگارش غير ممكن، حركت و جنبش در او راه ندارد، و جزء جزء شدن و به هم پيوستن و اتّصال در او غير ممكن است، و چگونه چيزى را كه خود او اجرا كرده در وى روا باشد؟ و چگونه به او باز گردد آنچه را كه خود وى آغاز كرده است؟ و آنچه را كه خود پديد آورده در او هم پديد شود؟! كه در اين صورت ذاتش دستخوش دگرگونى و كنه او تجزيه پذيرد، و ازلى بودنش غير ممكن شود (نتوان گفت ازلى است) و ديگر براى ازليّت معنائى جز حدوث (پديد شدن) نباشد، و براى آفريدگار معنائى جز آفريده ندهد، و اگر او را پشت سرى باشد ناچار پيش روئى هم بايد، و اگر در پى كمال باشد اين كمال‌جوئى مستلزم نقص است، و چگونه در خور نام ازليّت است كسى كه از حدوث و پديد شدن ممتنع نيست؟ و چگونه سزاوار ابديّت است كسى كه دستخوش دگرگونى احوال و گذشت زمان است؟ و چگونه توانائى ايجاد اشياء را دارد آنكه از تأثير اشياء در وجودش ممتنع نيست، در اين صورت نشان مصنوعات در وى برپا و استوار گشته، و به رهنما و نشانه اشياء تبديل شده، با فرض بر اينكه‌

[1] در كتاب توحيد و عيون بجاى آمده است:

ُ« و فيها أثبت غيره»

، و لغت« غير» به معناى تغيير است، يعنى: تغييرات در آنها نهاده شده است.