فتوحات اسلامى در جهان پراكنده شدند در هر جا تربيت آماده و نيكى يافتند شعبه‌اى از مكتب شيعه را در آن افتتاح كردند و در بعضى از بلاد اين شعبه بزودى مكتب بزرگ و مستقلى گرديد كه از آن جمله است 5- مكتب شيعه در قم اين مكتب در حدود سال هشتاد هجرى بكوشش جمعى از اشعريين يمن در بلاد قم تأسيس شد و ترقى شايانى نمود و خدمت‌هاى علمى و سياسى بزرگى بمذهب و كشور انجام داد جز اينها نيز مكتبهاى شيعه در اطراف كشور ايران براى تبليغ و ترويج مذهب شيعه تشكيل شد كه در ميان آنها مكتب خراسان و نيشابور و قزوين و طبرستان داراى اهميت تاريخى است، روش همه اين مكتبهاى شيعه مسلك تا اواسط قرن چهارم همان تمسك بكتاب خدا و سنت پيغمبر بوده از طريق خاندان عصمت و امامان پاك و معصوم و در بيان احكام و تعليمات دين نص وارد از ائمه معصومين را بطور انحصار پيروى ميكردند و با زبان اخبار تعليم ميدادند و فتوى مى‌نوشتند و اين روش را در صدر غيبت كبرى و اواسط قرن چهارم بمكتب عمومى و پهناور شيخ صدوق سپردند ولى از اواخر قرن چهارم روش اين مكتب كم كم عوض شد و علماى شيعه روش انتقاد و فلسفه‌بافى و قلم فرسائى را از مكتبهاى عامه و علماى مخالف مذهب آموختند و در بيان احكام روش آنها را تقليد كردند اين انحراف با وفات شيخ بزرگوار صدوق كه در 381 اواخر قرن چهارم هجرى است آغاز شد!

براى چه؟

دريافت فلسفه اين تحول و انحراف عجيب كه در روش تعليمات مذهب شيعه پديد شد نيازمند يك توجه دقيق بوضع فرهنگ و مدارس عمومى اسلامى است، اسلام دينى است كه از روز بعثت پيغمبر روى اساس دانش نشر شد و مردم را بدانش پژوهى دعوت كرد ولى در قرن نخست اسلامى دين و دانش در جامعه مسلمانان بهم آميخته بود و تربيت اسلامى هر دو را درهم آميخته چون شير و عسل بمردم مى‌آموخت و كلمه عالم و مؤمن در جامعه اسلام يك مصداق داشت مسلمانان در جريان تربيت دو دسته بيش نبودند عالم و متعلم دانش آموزان و شاگردان ولى در اواخر قرن دوم كه خلافت بنى عباس باوج ترقى رسيد و علماى متخصص يهود و نصارى و فارس و هند را وارد خدمات كشور اسلامى كرد و كتب بسيارى در فنون مختلفه فلسفه از زبانهاى فارسى و هندى و يونانى ترجمه نمود در اثر پيوست با اين منابع يك تحزب علمى خشكى در برابر دين و دانش دينى بوجود آمد و يك دسته از دانشمندانى جدا از دانشمندان دينى در جامعه اسلامى معرفى شدند و زمينه فراهم شد كه فرهنگ از دين جدا شود ولى تا اواسط قرن چهارم اين نهضت فرهنگى مستقل نبود بلكه تحت نظر خلفاء بود و يك نمايش دربارى محسوب ميشد و بطور عموم در مردم اثر آشكارى نداشت ولى از اين تاريخ يك دستگاه فرهنگى مستقلى در جامعه اسلامى بوجود آمد كه شامل شعبه‌هاى گوناگون ادبى و دينى و فلسفى و فنون ديگر بود اين استقلال عمومى در مركز خلافت اسلامى در مدرسه نظاميه بغداد تمركز يافت و در شرق بلاد اسلامى در مدرسه نظاميه نيشابور اين دو مدرسه در نظر خلفاى وقت و پادشاهان معاصر آنها رسميت يافت؛ كمك شايانى از آنها گرفتند و نفوذ خود را در سراسر بلاد اسلامى بسط دادند و تشكيلات و انتظامات محكمى در جريان خود پديد آوردند تحصيل كرده‌هاى اين مدارس علماى رسمى رتبه دار جامعه شناخته ميشدند و صلاحيت آنها براى مراتب عاليه و مقامات رسمى دولت از وزارت و حكومت و نويسندگى و غيره محرز بود برنامه اين مدرسه عمومى بمناسبت مركزيت خلافت بغداد كه در نزد عموم سلاطين و پادشاهان نيرومند معاصر خواهى نخواهى رسمى و مورد احترام بود بر اصول تسنن متكى بود از اين رو عموم مردم با آنها سر و كار داشتند و باصطلاحات و اصول علمى و ادارى آنها پيوسته و مأنوس بودند و شيعه هم در غالب مراكز