بر آن ايراد توانند گرفت.

مثلا بسيارى از اخبار كتاب توحيد احتجاجاتى است كه امام در برابر بزرگترين طبيعى‌هاى دوره خود اظهار داشته و آن‌ها را باعتراف يا در ماندن در بحث واداشته و در برابر شبهه‌هاى مردم طبيعى و مادى بيانى رساتر و بهتر از آن نيست و نميتوان گفت استدلال باين گونه اخبار در مقام اثبات عقايد بى‌مورد است.

يكى از امتيازات مكتب شيخ صدوق در باره عقائد اسلامى تصفيه و تهذيب عقايد است عقائد كليه دين اسلام و خصوص مذهب شيعه، در طول دو قرن خلافت بنى عباس كه امت اسلامى با سائر ملتها از روم و فارس مخلوط شدند و با علماى سائر مذاهب از يهود و ترسا و گبر معاشرت كردند سخت بهم آميخته و آراء آنها بهمديگر پيوست و از اين راه مسائل علم كلام راجع بكليه اصول دين و امامت و غيره مورد گفتگو گرديد و دسته‌هاى مختلف و صاحبان عقائد گوناگونى پديد شدند و بتوسط جعل اخبار در ميان شيعه عقائد آنها رواج پيدا كرد عقيده غلو و تفويض و تشبيه و حلول و اتحاد كه در مذاهب قديم بود در تعليمات اسلامى رسوخ نمود شيخ صدوق با فكرى روشن و همتى خدا داده دامن بكمر زد و عقائد دين و مذهب را تصفيه نمود و در موضوع توحيد و مقام نبوت و امامت كمال دقت را نمود و مطابق قرآن و اخبار صحيحه شرح داد و كتاب عقائد خود را تنظيم نمود، تعليمات اسلام راجع بامور پس از مرگ و مطالب نامحسوس از مقام الوهيت و فرشتگان فوق خرد و فهم عموم است و پايه باور داشتن آنها همان ايمان و عقيده بصدق قرآن و پيغمبر و ائمه است كه از مقدمات قريب بحسى ادراك مى‌شود از اين رو روش مكتب شيخ صدوق اينست كه كليه عقايد و اصول ديانت و مذهب را بهمان زبانى تعبير كند كه پيغمبر يا امام تعبير كرده زيرا رساتر و مفهوم‌تر و درست‌تر از آن در ميان نيست و اگر بود بايست قرآن و سنت آن را اختيار كرده باشند زيرا چون اساس قرآن و سنت روى رهنمائى بشر است بايست هر وسيله‌اى براى آن ساده‌تر و آسانتر باشد آن را انتخاب كرده باشند شما وقتى برساله تصحيح الاعتقاد يا شرح عقائد صدوق تأليف شيخ مفيد عليه الرحمه‌[1] مراجعه كنى مى‌بينى شيخ مفيد در اكثر موضوعات كتاب زبان انتقاد نسبت بشيخ صدوق گشوده و نسبت بعقائد او بحث و ايراد كرده با اينكه شيخ صدوق اين عقائد را از نظر شخص خود نوشته بلكه منظورش تشخيص عقائد كليه پيروان مذهب شيعه بوده است و چگونه ممكنست اين همه ايراد و اشكال باو وارد شود ولى چون تأمل كنى جز در چند مورد انتقادات شيخ مفيد بر شيخ صدوق وارد نيست زيرا چون شيخ مفيد در بغداد تحصيل كرده و با اساتيد و متكلمين عامه بسيار خلطه و آميزش داشته در غالب مطالب پايه بحث را روى نظريه متكلمين عامه برده كه از بافندگى و استدلالات خود ميخواهند اصول عقائد را پا برجا كنند و اصل اين روش بر خلاف مكتب شيخ صدوق است كه بايد هر موضوعى از موضوعات دينى را بهمان بيان و تعبيرى ادا كرد كه زبان قرآن و اخبار ادا كرده و چون اين موضوع را در نظر بگيريم بيشتر انتقادات مفيد اساسا بر طرف مى‌شود.

بلى تعبير از پاره معانى باصطلاحات متداوله اهل يك علمى يا تنظيم دليلى در برابر مخالفى روى اساسى كه قبول دارد براى مجادلة بنحو احسن ضرر ندارد ولى نبايد پايه عقائد و ايمان را روى اين‌

______________________________
(1)- اين كتاب و كتاب اوائل المقالات شيخ مفيد از آثار بزرگ علمى و تاريخى مذهب شيعه و اين دو عالم بزرگ شيعه مى‌باشند ولى تا چند سال پيش در كنج پاره‌اى كتابخانه‌ها گنجى ناپيدا بودند و فاضل بزرگوار ارجمند دوست متتبع و اديب عالى مقدار آقاى حاج عباس قلى آقا واعظ چرندابى دام بقاء با رنج فراوان نسخه مصحح آنها را از بغداد و زنجان بدست آورد و چاپ كرد و خدمت بزرگى بمذهب و دانش نمود ما همه آقايان علماء را به استفاده از اين دو كتاب توصيه مى‌نمائيم.

[1]- اين كتاب و كتاب اوائل المقالات شيخ مفيد از آثار بزرگ علمى و تاريخى مذهب شيعه و اين دو عالم بزرگ شيعه مى‌باشند ولى تا چند سال پيش در كنج پاره‌اى كتابخانه‌ها گنجى ناپيدا بودند و فاضل بزرگوار ارجمند دوست متتبع و اديب عالى مقدار آقاى حاج عباس قلى آقا واعظ چرندابى دام بقاء با رنج فراوان نسخه مصحح آنها را از بغداد و زنجان بدست آورد و چاپ كرد و خدمت بزرگى بمذهب و دانش نمود ما همه آقايان علماء را به استفاده از اين دو كتاب توصيه مى‌نمائيم.