به فريضه بدان دست نيازند و جهادى نيز (تنها) سنّت است. (1) امّا آن دو جهاد كه فريضه‌اند: يكى جهاد آدمى با نفس خويش است‌[1] در باز داشتن نفس از نافرمانيهاى نسبت به خدا كه بزرگترين جهاد است، و ديگرى پيكار (و جهاد) با كافرانى كه هم مرز شمايند[2] كه آن نيز فريضه است. (2) امّا آن جهاد كه سنّتى است كه جز به فريضه بدان دست نيازند، جهاد با دشمن است كه بر تمام امّت واجب است و اگر آن جهاد را ترك كنند عذاب بر آنها درآيد و اين عذاب تمام امّت را در برگيرد و آن جهاد، بر امام سنّت است و تعريفش آن است كه امام با امّت بر سر دشمن تازد و با دشمنان جهاد كند. (3) امّا جهادى كه فقط سنّت است، برپاداشتن هر سنّت (نبوى) است كه انسان بر پاى دارد و در برپا نگهداشتن و برآوردن و زنده كردن آن مبارزه كند. پس سعى و عمل در راه آن بهترين اعمال است زيرا زنده داشتن سنّت است، و پيامبر خدا 6 فرمود: «هر كس سنّت و قانون نيكى را بنيان گذارد پاداشش از آن اوست و نيز از ثواب همه آنان كه تا روز قيامت بدان عمل مى‌كنند بهره مى‌برد بى‌آنكه از ثواب خود آنان چيزى كاسته شود.»[3]

[1] كلينى در فروع كافى، ج 1 ص 329 اين روايت را از حضرت ابى عبد اللَّه( الصّادق) 7 آورده و نيز در التهذيب ج 2 ص 42 از آن امام 7 آمده است و در هر دو مرجع به جاى« ... فجهاد الرّجل نفسه»[ فمجاهدة الرّجل نفسه- مبارزه مرد با نفس خود] آمده است.

[2] اشاره به آيه 123 سوره التوبة: قاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ- اى مؤمنان با كسانى از كفّار كه نزديك شما هستند كارزار كنيد.- م.

[3] فريضه: آن است كه خداوند در قرآن خود به آن امر داده و تأكيد كرده و انجامش واجب است. و سنّت آن روشى است كه پيامبر 6 سنّت نهاده و به آن درجه از تأكيدى كه فريضه دارد نيست و ممكن است يا واجب و يا مستحب باشد. جهاد با نفس در بسيارى از مواضع در قرآن آمده، از جمله گفته خداوند سبحان است كه فرمايد:

وَ جاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ‌- و در راه حق مجاهده( و مبارزه با نفس را) ادا كنيد»-( الحج، 78) و نيز گفته اوست: وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا- و آنان كه در راه ما جهد و كوشش كردند به راههاى خود هدايت مى‌كنيم»-( عنكبوت، 69) و غير آن، و همچنين در باره جهاد با دشمنى كه نزديك است و بيم زيانى از جانب او مى‌رود خداى سبحان فرمايد: قاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ- با هر كه از كفّار كه به شما نزديك است شروع به جهاد( و پيكار) كنيد»-( التوبة، 123) و همچنين است هر جهادى با دشمن، و خداى تعالى فرموده: فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ‌- پس مشركان را هر جا يابيد بكشيد»-( التوبة، 5) و ديگر آيات مشابه آن، اين جهاد است كه فرض و واجب است و سنّت جز بدان بر پا نمى‌ماند. امّا جهادى كه انجامش بر امام سنّت است آن است كه امام بعد از تجهيز سپاه به گونه‌اى كه از گزند دشمن ايمن باشد بدان آغاز كند و بر مردم تكليف نشده كه پيش از صدور فرمان امام بدان دست زنند، امّا چون امام فرمان دهد آن‌گاه بر ايشان واجب مى‌شود و در شمار آن چيزهايى در مى‌آيد كه خداوند بر مردم فرض و واجب فرموده، پس اين آن سنّتى است كه به فريضه بر پا داشته مى‌شود و واجب مى‌آيد. امّا چهارمين نوع جهاد كه فقط سنّت است اجرايش با مردم است كه هر سنّتى را كه از ميان رفته و متروك شده خواه واجب يا مستحب،( به مجاهده و كوشش) زنده كنند و كوشش در اين راه در واقع جهاد و نبرد با مخالفان آن سنّت است.( اين شرحى است كه فيض- رحمه الله- پيرامون توضيح اين حديث در الوافى آورده است.)