نوشتم كه ما را در معناى «قدر» اختلاف است و در (مفهوم) استطاعت (يا توانمندى) حيرانيم. ما را بر آنچه عقيده تو و رأى پدرانت عليهم السّلام است آگاه فرما زيرا دانش شما از (همان سنخ) دانش خداست و شما حجت و گواهان بر مردميد و خدا حجت و گواه بر شماست، دودمانى هستيد پى در پى از يك ديگر برآمده و خداوند بسيار شنواى بسيار داناست.

(1) پس (امام) حسن 7 چنين پاسخش داد:

بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم نامه‌ات به من رسيد و اگر آنچه از سرگردانى خود و سرگردانى آنان كه پيش از تو درگذشتند ياد كردى نمى‌بود من تو را آگاه نمى‌كردم. امّا بعد (از اين مقدمه): هر كه به قدر، چه نيك و چه بد، ايمان ندارد و معتقد نيست كه خداوند آن را مى‌داند به يقين كافر است. و هر كه نافرمانيها را به خدا حوالت مى‌دهد (و بر او مى‌بندد) به يقين تبهكار است. به راستى خدا به زور و اكراه اطاعت نشود و به نافرمانى مغلوب نگردد و بندگان را در ملكوت خويش فرو نگذاشته و سر خود رها نكرده است بلكه اوست مالك (مطلق) آنچه بديشان داده و تواناى (مطلق) بر آنچه آنان را به انجام آن توانايى بخشيده، بلكه ايشان را فرمان داده كه به اختيار رفتار كنند و (از گناهان) نهى فرموده تا (هم به اختيار) از آن بپرهيزند. پس اگر به فرمانبردارى فرمانش را بپذيرند مانعى نباشد و اگر به گناه گرايند و خدا خواهد كه بر ايشان منّت نهد و مانعى ميانه آنان و گناه بگمارد، چنان كند ولى اگر مانعى بر سر راه گناه آنان ننهد، او نيست كه ايشان را به زور بدان كار واداشته و او نيست كه ايشان را به ناخواست خودشان ناچار بدان ساخته باشد. بلكه بر آنان منت نهاده كه بيناييشان داده و شناختشان درفزوده و پرهيز داده و امر فرموده و نهى كرده است. آنان را به سرشت وادار به اجراى فرمان خود نساخته كه چون فرشتگان باشند و بر آنچه از آن نهيشان فرموده نيز مجبور نكرده است.

حجّت رسا از آن خداست كه اگر اراده كند همه شما را هدايت فرمايد.[1] درود بر آنكه از هدايت پيروى كند- و السّلام على من اتّبع الهدى.[2]

(2)

يك اندرز

(3) بدانيد كه خدايتان بيهوده نيافريده و سرخود رها نكرده است. مهلتهاى عمر شما را نوشته و روزيهايتان را در ميانه شما قسمت كرده تا هر خردمندى پايگاه خود را بشناسد و بداند آنچه براى او مقدّر شده است به وى مى‌رسد و آنچه از آن او نيست نصيبش نخواهد آمد، هزينه دنياتان‌

[1] اين روايت را مجلسى در بحار، ج 4 ص 122 به نقل از كتاب العدد القويّة لدفع المخاوف اليومية، تأليف شيخ فقيه رضى الدين على بن يوسف بن مطهّر حلّى آورده و نيز كراجكى در كنز الفوائد ص 171، چاپ اول با اندك تفاوتى لفظى نقل كرده است.

[2] براى توضيح بيشتر مفهوم« استطاعت- توان» و شرح« جبر و تفويض و اختيار» رك: به نامه امام هادى 7 كه با استشهاد به شواهد قرآنى و استدلال تفصيلى در اواخر همين كتاب آمده است.- م.