خداى سبحان براى اعتلاى كلمه «

لا اله الا الله‌

» در زندگى دين‌مدارانه انسان‌ها، آيين‌هاى عبادى را ترسيم كرده است؛ آيينى كه در سه ساحت شريعت، طريقت و حقيقت، احكام، آداب و اسرارى دارد. احكام همان دستورهاى تكليفى هستند كه در حوزه اعمال ظاهرى و براى انجام صحيح بدنه آيين بيان گرديده‌اند؛ مانند استقبال به قبله در نماز. آداب همان دستورهاى سلوكى هستند كه به‌عنوان باطن بدنه آيين در حوزه اعمال قلبى جاى دارند و براى يك‌سويه‌سازى دل در جهت خداى سبحان بيان شده‌اند؛ مانند خشوع در برابر خداى سبحان در نماز. اسرار نيز همان حقايق هستى‌اند كه در پس پرده احكام تكليفى پنهان شده‌اند و پس از انجام دقيق آداب، در كمند شهود انسان يافت مى‌شوند؛[1] مانند مشاهده خداى سبحان در نماز. از اين‌رو احكامْ ظاهر آيين، آدابْ باطن آيين و اسرار باطنِ باطن آيين هستند كه اولى در توضيح‌المسائل، دومى در كتب آداب عبادات- مانند آداب‌الصلوة- و سومى در كتب اسرار عبادات- مانند اسرارالصلوة- بيان شده‌اند.

دينداران براى وصول به اسرار بايد در انجام احكام و آداب تلاشى درخور داشته باشند. مفاد اين احكام و آداب با كلمه «

لا اله الا الله‌

» جان گرفته، در دو حوزه «

لا اله‌

» يعنى تفرقه‌زدايى و «

الا الله‌

» يعنى جمعيت‌سازى جاى گرفته‌اند.

[1] - بنگريد به: عبدالله جوادى‌آملى، اسرار نماز، ص 29.