است؛ ظاهرى مشهود، و باطنى مستور، كه با تعمّق و دقّت نظر به دست مى‌آيد.

از امام باقر عليه السلام در اين باره سؤال شد، فرمود: «ظهرُه تنزيلُه و بطنُه تأويلُه». ظهر قرآن، همان سطح ظاهرى آن است كه برحسب موارد نزول و اسباب موجبه نزول، به دست مى‌آيد، وبيشتر جنبه اختصاصى پيدا مى‌كند. ولى بطن قرآن، همان پيامهاى نهفته در درون آيات است، كه با تدبّر و تعمّق به دست مى‌آيد، تا جنبه هميشگى و همگانى آن آشكار گردد.

و اضافه فرمود: اساساً رسالت عامّه قرآن، كه جاويد بودن آن را مى‌رساند، در همان پيامهاى نهفته در درون آيات است، و همان‌ها است كه رسالت جهانى قرآن را آشكار مى‌سازد، و اگر قرآن، تنها به ظاهر آن بود، هر آينه امروزه با مرگ مردمان آن روز، قرآن مرده بود، درحالى‌كه چنين نيست و قرآن براى هميشه زنده و جاويد است.

3- واقعيّت است نه تخييل‌

آنچه در قرآن، از ضرب المَثَل‌ها و آموزه‌ها آمده، همگى حكايت از واقع دارد، تا عبرتى براى شنوندگان باشد. يا حقايقى است كه عينيّت خارجى داشته، يا بيانگر حالتهايى است كه افراد يا گروه‌هايى بدان دچار بوده‌اند، و قرآن، آن را به صورت زنده به ترسيم كشيده و همچون تابلوهايى زنده و گويا، حالت‌هاى درونى و روانى افراد درستكار را مجسّم ساخته است و در برابر ديد همگان قرار داده تا پندآموز و هشدار دهنده باشد، و هرگز خيال آفرينى و تصويرگرى صرف نيست كه از واقعيّتى عينى حكايت نداشته باشد.

قرآن اگر از تاريخ پيشينيان سخن مى‌گويد، از اشخاص حقيقى خارجى و رويدادهاى واقعى سخن گفته، و اگر از حالات و صفات كسانى در گذشته و اكنون، تصويرى ارائه داده، از واقعيّتى انكارناپذير شاهد گرفته، نه فرضيه و خيال‌پردازى.

هرگز! زيرا از صرف خيال يا فرض، نتوان پايه‌اى استوار ساخت، يا از وَهْم وحَدْس، بنيادى پابرجا بنا نهاد.

همچنين آنچه از پس پرده غيب گزارش مى‌كند، عين واقعيت است كه در قالب استعاره و تشبيه در آمده، و از هر گونه فرض و خيال به دور مى‌باشد، گرچه انسانها با اين ابزار ادراك كه در اختيار دارند، نمى‌توانند به چگونگى آن پى ببرند، ولى اصل آن‌