مقدمه‌

قرآن معجزه جاويد پيامبر اسلام، راهنماى انسان‌ها به سوى زندگى طيب و دربردارنده معارف عميق است. در طى 23 سال بيش از 6 هزار آيه در قالب 114 سوره در مكه و مدينه، در سفر و حضر، در شب و روز، در جنگ و صلح، در سختى و آسانى بر جان پيامبر نازل شد و نقطه عطف اساسى در زندگى بشر رقم زد. محتواى قرآن ويژگى خاصى دارد. مطالب مختلف در يك آيه در كنار هم جمع مى‌شود به گونه‌اى كه وقتى درباره امر دنيايى صحبت مى‌كند، آن را به خدا، آخرت، گذشتگان و ... پيوند مى‌زند. هر آيه از منظرهاى مختلف قابل بررسى است: معارف، اخلاق، حقوق، اقتصاد، جامعه‌شناسى، روان‌شناسى، تاريخ، مديريت، سياست و ... همه در هم تنيده هستند. گرچه پيام اصلى يك آيه گاه اقتصادى و يا حقوقى است، ولى هر آيه هيچ‌گاه پيام واحدى را ندارد، بلكه پيام‌هاى متعددى در آن يافت مى‌شود.

در طول تاريخ دانشمندان بسيارى براى فهم قرآن تلاش كرده و تأليفات متعددى در قالب كتاب‌هاى تفسير از خود به جا گذاشته‌اند. كتاب‌هاى تفسيرى، گاه در قالب تفسير يك سوره و يا چند سوره از قرآن نظام يافته است. معمولًا كتب تفسيرى از تفسير ترتيبى، آيات پيروى مى‌كنند؛ يعنى تفسير قرآن را از سوره حمد آغاز و به ناس ختم مى‌كردند. علاوه‌بر تفسير ترتيبى تفسير موضوعى نيز در دهه‌هاى اخير گسترش ويژه‌اى يافته است و آيات با دسته‌بندى خاصى تفسير شده‌اند. آيات با مضامين مشابه در كنار هم قرار مى‌گيرند و با قرينه قرار دادن آن‌ها نسبت به هم نظر قرآن درباره مسأله روشن مى‌شود.

يكى از راه‌هاى پى بردن به مقصود قرآن توجه به آيات قرآن بر اساس سير نزول تاريخى آن است؛ زيرا مخاطبان قرآن در مكه و مدينه متفاوت بوده و دانستن اين‌كه آيه در مكه نازل شده يا مدينه و پيامبر و ياران وى چه وضعيتى داشته‌اند، در فهم بهتر و دقيق‌تر آيات كمك مى‌كند. پيامبر 13 سال در مكه به مشركان پيام‌رسانى كرده است و جز اندكى از مردم بقيه ايمان نياوردند، به گونه‌اى كه مجبور به هجرت شدند؛ اما در مدينه به مردمى وارد شد كه با علاقه پذيراى او و يارانش شدند. تشخيص آيات ناسخ و منسوخ، مطلق و مقيد و ... با اطلاع از وضعيت تاريخى نزول روشن مى‌شود.

از سويى قرآن كتاب رب العالمين است كه براى تربيت فرد و جامعه نازل شده است. جامعه مخاطب قرآن جامعه منحط شرك‌آلود و عقب‌مانده است كه بايد به تدريج رو