(م 210 ق) نحوى و لغوى بزرگ و كتاب‌هاى زيادى كه تحت نام اعراب القرآن نوشته شده است. (همان، ص 332- 308)

3- مكتب تأويل‌گرا

سومين مكتب مهم در تفسير قرآن، مكتب تأويل گرايى يا باطنى است كه از ظاهر قرآن دست كشيده و به باطن آن توجه نموده‌اند. اين مكتب بيشتر بين عرفا و فلاسفه رواج دارد، چراكه اهل عرفان خود را خواص و برخى سرشناسان خود را خواص الخواص مى‌دانند و معتقدند راه آنان براى دريافت مطالب و اسرار نهفته براى همگان پوشيده است. از طرف ديگر قرآن مفاهيم بلند و گسترده‌اى در بطن خود دارد كه روايات فهم آن‌ها را مخصوص خواص دانسته است. (عياشى، 1380، ج 1، ص 11 و مجلسى، ج 75، ص 278، به نقل از معرفت، 1380، ص 368) از اين رو، عرفا اين معانى باطنى را به شيوه رمز و اشاره بيان مى‌كنند. برخى از خصوصيات كلى تفاسير عرفانى عبارت است از: توجه به تأويل قرآن؛ واردات قلبى از طريق تداعى معانى و عدم تقيّد به اصول ادبى و قواعد لغت.

معروف‌ترين تفسيرهاى عرفانى‌

به خاطر اختلاف ذوق‌ها، دريافت‌ها و تعبيرها، تفسيرهاى عرفانى بسيار ناهماهنگ هستند و هر يك ساز خود را مى‌زنند. برخى از مهم‌ترين تفاسير عرفانى عبارتند از:

الف- تفسير تسترى: اين تفسير كه بر مبناى تأويل است، در قرن سوم هجرى به دست ابومحمد سهل بن عبدالله تسترى (م 283 ق) آغاز شد و به تدريج روش او ميان صاحبدلان و اهل ذوق رواج يافت. وى تنها به تفسير آياتى پرداخته كه تأويل در آن‌ها راه داشته يا به نظر وى قابل تأويل بوده است و در موارد بسيارى ابتدا معانى ظاهرى آيات را بيان كرده و بعد اشارت و رمز آن را آورده است.

ب- حقائق التفسير: ابوعبد الرحمان، محمد بن حسين بن ازدى سُلمى (م 412 ق) اين تفسير را به گونه‌اى نگاشته است كه از مهم‌ترين تفاسير اهل تأويل و سرشارترين منبع براى تفسيرنگاران پس از وى بر مشرب اهل عرفان به شمار مى‌آيد. وى از گفته‌هاى تفسيرى ابن عطا و روايات منقول از امام صادق عليه السلام بهره گرفته و در كنار آن به اقوال مشايخ بزرگ صوفيه و اهل عرفان استناد جسته است. سلمى به معانى باطنى (تأويل) پيش از معانى ظاهرى (تفسير)