5. چگونگى نزول قرآن و سبب نزول‌

مؤلف ذيل آيات مختلف درباره چگونگى نزول قرآن سخن گفته است. در توضيح آيه 32 سوره فرقان اشاره مى‌كند كه قرآن بر خلاف ساير كتب آسمانى به تدريج نازل شده است.[1] اما در عين حال قائل به دو گونه نزول، يعنى نزول دفعى و تدريجى است؛ (البقره/ 185/ القدر/ 1) و در اين‌باره مى‌نويسد: «قرآن يك بار به صورت يكپارچه در شب قدر به وسيله جبرئيل بر ملائكه آسمان دنيا، املاء شده و آن‌ها كتابت كرده‌اند (ذيل آيه 2 سوره دخان) و سپس به‌تدريج، آيه آيه و سوره سوره در مدت بيست سال بر پيامبر نازل شده است.» (ذيل آيه 1 سوره نجم) چهار آيه اول سوره علق را نيز نخستين آياتى مى‌داند كه جبرئيل بر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نازل كرد. در بيان سبب نزول آيات در اكثر قريب به اتفاق موارد با عبارت «نزلت فى ...» به فرد يا قومى مشخص يا رويدادى خاص اشاره مى‌شود كه آيه يا آياتى ناظر بر آن است و يا حكم آن را معين مى‌سازد.[2] گاه نيز از عبارت «نزلت فى شان ...»[3] در مواردى اندك از تعبير «ذلك ان» (مجادله/ 1) يا «ذلك حين» (مريم/ 64) استفاده مى‌شود.

اختصار يا بسط تفسير در ذكر سبب نزول آيات متغير است، در برخى موارد فقط به نام يك شخص اشاره شده است. (بقره، 245/ 274) در برخى موارد، رويداد به اختصار توضيح داده مى‌شود. (بقره/ 231 و نور/ 52- 47) يك مورد استثنايى، بيان سبب نزول آيات سوره مجادله است كه يك بار پس از آيه 1، آن را به اختصار بيان مى‌كند و بار ديگر در انتهاى آيه 4 مى‌نويسد: «نزل من اول السورة الى هيهنا فى خوله ...» و آن را با تفصيل بيشتر گزارش مى‌كند.

آنچه به عنوان سبب نزول آيات در اين تفسير آمده است، گاه در پاسخ پرسشى بوده كه اصحاب از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كرده‌اند و گاه درباره گفتارى است كه از برخى صادر شده است.[4] گاهى نيز آيه در رد گفتار يا عقيده‌اى خاص از اهل كتاب بويژه يهوديان است.[5] يا در رابطه با گفتار كفار و مشركين است. (انعام/ 13 وانبياء/ 18)

[1] . همچنين ر. ك: تفسير آل عمران/ 3/ 4.

[2] . ذيل آيات: البقره/ 216/ 221/ 256؛ النحل/ 75؛ الانبياء/ 103.

[3] . ذيل آيات: البقره/ 218؛ الشورى/ 37- 43؛ المجادله/ 11؛ الحج/ 8- 10.

[4] . براى نمونه، ر. ك: آيات البقره/ 188؛ الاحقاف/ 9؛ الفتح 47؛ الاحزاب/ 35.

[5] . براى نمونه، ر. ك: النساء/ 72؛ الحج/ 74؛ ق/ 38؛ المجادله/ 8.