مقدمه‌

چگونگى سير تدوين، گردآورى و ترتيب آيه‌ها و سوره‌هاى قرآن در عهد نبوى و پس از آن، از مهم‌ترين فرازهاى تاريخ و از موضوعات مهمّى است كه درعرصه علوم قرآن مطرح است. كمتر قرآن‌پژوهى را مى‌توان يافت كه در رابطه با چگونگى تدوين قرآن قلم نزده و به تحقيق و تفحص درباره آن نپرداخته باشد. از آن‌جا كه درميان أخبار در اين موضوع تشتّت فراوان مشاهده مى‌شود، هر دسته و گروهى، مسأله جمع قرآن را به گونه‌اى تحليل مى‌كنند، سعى ما در اين نوشتار بر اين است تا ادله و مستندات درباره جمع قرآن از منظر حضرت آيت‌الله معرفت را كه در برخى از نوشته‌هايش مطمح نظر است، مورد بررسى قرار گيرد.

پرسش‌هاى اصلى در اين مقاله اين است كه گردآورى و تدوين قرآن كريم در چه زمانى صورت پذيرفته است؟ در زمان پيامبر يا بعد از نبى أكرم؟ آيا به رواياتى كه جمع قرآن را بعد از پيامبر أكرم مى‌دانند مى‌توان ملتزم شد؟ آيا ديدگاه آيت‌الله معرفت در رابطه با جمع قرآن «كه ترتيب سوره‌ها را اجتهادى مى‌دانند» را مى‌توان پذيرفت يا اين‌كه علاوه بر ترتيب آيه‌هاى قرآن، ترتيب سوره‌ها هم توقيفى است؟ و در نهايت اين كه لازمه پذيرش يا عدم پذيرش اين روايات چيست؟

فرضيه اين پژوهش اين است كه ترتيب سور قرآنى توقيفى است، به اين معنا كه قرآن در زمان پيامبر أكرم جمع‌آورى و تنظيم شده است و با نظارت آن حضرت اين امر شكل گرفته و به هيچ عنوان نمى‌توان به غير آن ملتزم شد، زيرا لازمه پذيرش آن تحريف قرآن است. (خويى، 1401، ص 255)

مفهوم شناسى واژه جمع‌

ابن منظور كلمه المجموع را چيزى مى‌داند كه از جاهاى مختلف گردآورى شده باشد. (ابن منظور، 1414 ق، ج 8، ص 295) راغب هم در مفردات جمع را نزديك كردن و پيوستن قسمتى از چيزى به قسمت ديگر آن مى‌داند. (اصفهانى، 1412، ج 1، ص 201) ابن اثير هم در رابطه با اين كلمه يكى از أسماء الهى را الجامع ذكر كرده و بر اين باور است كه اوست كه همه آفريده‌ها را براى روز حسابرسى گردآورى مى‌نمايد. (ابن اثير، بى‌تا، ج 1، ص 295) از اين رو مى‌توان گفت اين كلمه در لغت به معنى گردآورى است.