مى‌گذشته، از بين رفته‌اند و امروزه مكانى به اين نام وجود ندارد. گردنه وداع در ابتداى جايى بوده كه امروزه به نام شارع ابو بكر (خيابان سلطانه) موسوم است و كوه ذباب در اول شارع عثمان بن عفان (خيابان العيون) كه از خيابان سلطانه منشعب مى‌شود، قرار داشته است. اين مطالب را در حالى مى‌نويسم كه محل سكونت من چسبيده به اين كوهى است كه پوشيده از ساختمان است و در «حىّ النصر» (كوى نصر) مدينه قرار دارد.

(1)

ذرع:

چاهى است در مدينه كه در سيره از آن نام برده‌اند.

(2)

ذروان:

يا «ذو أروان»، چاهى بوده در مدينه كه در داستان جادو شدن پيامبر صلّى اللّه عليه و آله، از آن سخن به ميان آمده است. راجع به موقعيت آن در ماده «بئر ذروان» سخن گفتيم.

(3)

ذفران:

(به فتح ذال و كسر فاء)، موضعى است كه در مسير پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله به بدر از آن ياد شده است. اين مكان هنوز هم معروف مى‌باشد و راه حمراء- در وادى صفراء به ينبع، از آنجا مى‌گذرد.

(4)

ذنب نقمى:

نگاه كنيد به «نقمى».

(5)

ذو الجدر:

جايى است در غرب كوه عير، در شش ميلى مدينه كه چراگاه شتران پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله بود.

(6)

ذو حده:

در اخبار غزوه تبوك از اين مكان نام برده شده و آمده است كه عبد اللّه بن ابىّ سپاهيان خود و همراهانش را از سپاه مسلمانان جدا كرد و پايين‌تر از ثنية الوداع، در «ذو حده»، در جوار كوه ذباب، اردو زد.

(7)

ذو حرض:

(به ضمّ حاء و راء)، وادى‌اى است ميان مدينه منوره و بدر.

(8)

ذو خشب:

(به ضمّ خاء و شين)، جايى است در اطراف ينبع و نزديك راه بازرگانى ميان مكه و شام.

(9)

ذو سلم:

جايى است كه در راه هجرت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از آن ياد شده و شاعران مديحه‌گوى پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله از آن نام برده‌اند؛ مثلا بوصيرى گفته است:

[ذو: مراخ:

محلى است نزديك مزدلفه و گفته شده كه نام كوهى است در مكه. اين‌